Шоай къаман мотт шоашта а, шоай берашта а цахара цхьаболча гIалгIаша бехке ца веш саг висац духхьала шоаш мара. Мотт хала а ба, бокъонаш кхетае а магац, йоазонга баьлчахой хувцам а хиннабац, багенах дIабувцари Iоязбери цхьатара а бац мотт яхаш дувц дукхачар. МассагIа да уж бахьанаш, хIаране ше-ший да уж. Цхьаькхаш ба, гIалгIай берий литература къе да, гIалгIай меттал берий кинош дац, телефона чура мотт а гIалгIай бар бац яхаш бахьанаш доахараш. Бакъда уж къамаьлаш дувцачарна юкъе наггахьа саг хилац, хьайна довзача берий литература цIи яккхал аьлча из хьаала ховш а довзаш а. Вешта аьлча, долашдар дий хац. Шеи ший бераши цу гIулакха бехке дераш кIезига хул.

Iаьдала а, хьехархой а, гонахьарча наьха а бехк ба шоай бера мотт цIена цахара оал хийлане.

Шеко йоацаш да, йоазон меттагахьа цхьацца хувцамаш де дезаш хилар, чоалхане моттигаша орфографен юкъе хилар а. Бакъда цу тайпара чоалхане хаттараш дунен доккхийча метташта юкъе а долаш да. Духхьал цхьа гIалгIай мотт хинна Iац из хало йолаш.

Дале а шоай мотт Iомабу цар цхьаккха тайпара бахьанаш а ца доахаш. ТIехьарча иттех шера гIалгIай меттала яздаь дукха сакъердаме литература да духхьала берашта лаьрхIа. Деший уж вай бераша аьлча, дешараш кIезига ба.
ГIалгIай меттала берий кинош даларе дика хургдар, царга хьежаргдар вай бераш, тIаккха аттагIа хургбар вай мотт Iомабе яхараш бар вайна юкъе. Интернете гIолла дукха да гIалгIай меттала таржам даь дунен тIа гIолла даьржа геттара цIихеза берашта сакъердамегIа хургдола берий кинош. Царга хьежий тIаккха вай бераш, интернете чу а ваьнна царех хIараненна кIалха, теркалдича, нах хьажа хилара боарам лоха ба. Цигара боарам чIоагIа лоха ба, хила безачунга хьажача.

Москве бахаш болча гIалгIай какийча нахах латтача «Единство» яхача юкъарчено гIалгIай меттала таржам даьд цIихезача берикиношта. Уж да: «Простоквашинера кхоъ», «Мухьаммад – тIеххьара Даьла элча», «Тхов тIа ваха Къарамсолта». КПЦ «Эздел» яхача юкъарчено таржам а даь интернете долаш да «Лом паччахь» яха берий кино. Цу шинна а юкъарчено цхьана къахьийга гIалгIай меттал таржам а даь арахийца да «Нана лаьтта» яха Iилман цIихеза фильм. Наьсарерча 15 школан дешархошеи, хьехархошеи таржам даь цхьаькха берий кино да «ГIургIажаш» яхаш. Уж аз белгалдаьраш а доацаш кхы а массехка берий кино да гIалгIай меттала таржамаш даь а, юххьанца хьадаьха а. Цу массадолча берий киношка вай бераш хьожийте царна мотт Iомабаргахьа доккха гIо хургда. Амма вай хьажийтац уж. Вайна моллагIа американски е европейски культура йолча фильмашка воай бераш хьожийташ дикагIа хета.

ТIехьарча шерашка «Сердало» газет а доладеннад гIалгIай меттала йоазош де. Бакъда, гIалгIай меттала из дешараш кIезига ба чамза да из, хала да из, Iаьдала газет да из яхаш. Из а бахьан мара дац.

«Сердало» газета тIа дукха йоазош да вай йоазонхой, Iилманхой, хьехархой, цIихеза нах бувцаш. ГIалгIай этнографех а, тархьарах а, Iадатех а лаьца дукха йоазош да цу тIа гIалгIай меттала. Лоацца аьлча къаман бух лоархаш дола хIамаш да уж, кIезига деша. Ма дарра аьлча гIалгIай меттала дешаш нах кIезига ба хила безачоа юхера.

Массехка шу хьалха дар из. Сунжерча Къаман библиотеке дукха нах вIашагIкхийтта болаш, цIихезача йоазонхочунга Коазой Аюпа Iийсайга хаьттар цхьанне: «ГIалгIай меттала дошлоргаш кIезига хIанад, уж дукхагIа хургдолаш хIама де йиш йий вай?», – аьнна дар хаттар. Цун хаттар хоза хийтта вела венна аьлар Iийсас: «Сона ховш гIалгIай меттала яздаь бархI дошлорг да, сона ца ховш кхы а хургда. Царех цхьа дошлорг хьа а ийца юххера денц чакхдаллалца дийша саго Iомадой, е цу дерригача дошлоргех иттлагIа дакъа Iомадой, цул дикагIа гIалгIай мотт ховш саг хургвацар гIалгIашта юкъе. Амма вай Iомадеи, дешеи-м тигац».
Бакъда цо яхар, массанахьа кхайкадой а дукха тIера дац вай воай мотт а, Iадат а, гIулакх а Iомадара. Миччахьара вай а, бехке ве цаI коравоагIа вайна. Бакъдар аьлча метта хьал дикагIчарех дац. Мадарра аьлча мотт бицлуш, дIабоалаш латташ хилара бехке нах санна Iаьдала юкъарченаш а я. Правительстве, Парламенте, Дешари Iилмани министерстве иштта кхычахьа а вIашагIъехкача комиссеш, тоабаша бе боагIа болх кхоачашбиц. Из халкъа дика гуш да.

Массехка шу хьалха, хьахозача метте (и, ь) яха шиъ алап Iоязде мегаргда аьнна ГIалгIайчен Iилман-тохкама институто арахийца цхьа статья мара кхы метта юкъе хувцамаш чудена, керда даь хIама дац.

Масала, “уйла” долча, “Ийла” язде мегаргда, “кулг” долча “кИлЬг” язде мегаргда, маькха “олг” долча маькха “олЬг” язде мегаргда яьнна, кхы а цу тайпара дешаш долча уж алапаш увттаде мегаргда аьнна белгалдаьдар цар.

Амма, уж хьагучох кхы чIоагIдаь тIаийца дац, хьехархой духьала ба цу гIулакха. Массаза шоаш хьийхача тайпара хьехаш аттагIа хета царна. Бакъда уж хувцамаш юкъе цадахкар бахьан долаш, книжкаш тIа язбаь латтача тайпара Iомабеш хиларах вай бераша мотт харцахьа бувцарал совгIа кагббаь, мотт пхорагIа лелхаш бувц.

Тахан хьехархоша тIаэца ца туге а гайна е ганза уж хувцамаш юкъе доагIаргда, хIана аьлча мотт хувцалуш боагIа, мотт къамо лебер ба.

Нагахьа санна, мабарра бувца хала бале мотт, наха из атта боацандаь ца бувцаш дале аттача баккха беза, наха бувцаргболаш хувцамаш юкъе доаладе деза. Тахан вай оарцагIа ца довле кхоана тIехьа хургда из. Вайна хете а бегаш бац меттацарбар, кхувш доагIача ноахало наггахьачар мара мотт бувцац, уж геттара гаьна ба къаман метта. Наггахьа юрташка дезалаш мара бац шоай берашца гIалгIай мотт бувцаш. Тахан мо вай хьал дIадоде ГIалгIай къаман мотт бицбенна дIабаргба. Из хилийта йиш йолаш хIама дац. Паччахьалкхе а нах а оарцагIабовла беза цу гIулакха.

Мадарра аьлча, детски садикаш яха хIамаш гIалгIай берашта моастагIий я. ХIана аьлча садикашка хьалкхийнача бера гIалгIай мотт а, гIулакха а, Iадат а довзац. Цу гIулакха терко е езар Iаьдала викалаша. Аз юха керда доахе а, тахан вай сома ца довле кхоана тIехьадусаргда вай. Нагахьа санна Iаьдала оагIорахьара де хIама доацаш гIулакх дале даьша-ноаноша шоаш мукъагIа къахьегаре бакъахьа дар шоай берашка мотт Iомабайтара.

Жи, Iомабайталаш шоай берашка гIалгIай мотт, биц ма балийталаш вай мотт. Кхоана гIалгIай хила хала хургда вайна.

Матенаькъан Илез