Главная Стартовой Избранное Карта Сообщение
Вы гость вход | регистрация 28 / 03 / 2024 Время Московское: 7717 Человек (а) в сети
 

ПХЬИЛЕКЪОНГИЙ IАСОЛТА МАХЬМАД-САIИД

2002-ча шера Буро чурча Г1алг1ай Паччахьалкхен университете со деша ваг1ача хана; тхона, дешархошта, хьехам бала а, цхьацца тхона дагадоахкача тха хаттарашка ладувг1ийта а, воалаваь халкъа йоазонхой Пхьилекъонгий 1асолта Махьмад-Са1ид волаш, цу аудиторе нийсвелар со а. Къамаьл доладелча, отто фуй ца ховш, лоаца доацаш, ше хьаденача ший вахарах лаьца дийцар тхона йоазонхочо.

Цудухьа, Махьмад-Са1идах айса х1анз яздер хургда са, цо ше хьадийцача къамаьла т1атовжаш.
Г1алг1ай халкъа ц1ихеза поэт, йоазонхо, драматург Пхьилекъонгий 1асолта Махьмад-Са1ид ваьв, цо ше ма аллара бусалба дин хьехалгеи маьждигашка ламаз делгеи цу ханарча 1аьдало, хьа а кхайкадаь, д1акъайла хиннача 1929-ча шера. Из ваьв август бетта 5-ча дийнахьа Пхьилекъонгий-Юрта: «Со ваь ши бутт совг1а ха яьннача хана, 1929-ча шера октябрь бетта, коммунисташа бусалба дин наха юкъе кхайкадеш хьехалгеи, вешта б1аргагуш леладелгеи д1акъайла хиннадар».
Ший барх1 шу даьлча, 1937-ча шера дас-нанас шоай юртарча дешарле д1а а венна, деша вахав из. З1амига к1аьнк волча хана денз, х1аман сакхувш а, моллаг1а даьна е нанна эшача х1аманна юхе хулаш а, хьавоаг1ача Махьмад-Са1ида дика каралоацаш хиннад дешар. Цул совг1а, йоазонхочо ше ма аллара, шоай дешарле къахьегача г1о деш а, новкъостал эшача дакъа лоацаш а хиннав из: «Са шийтта шу даьннача хана дар из. Пхелаг1ча классе дешаш вар со цу хана. Тхоай хьехархошца цхьана д1аайтте дешарлен коа а, юхерча наькъ т1а а хоза лостам бора оаха. Цул совг1а, га д1айог1ар, зиза д1адувра. З1амига ма дий тхо аьле цу моча г1улакхех къехкацар тхо».
1944-ча шера г1алг1ай къам мехках доаккхача хана Мхьмад-Са1ид дешаш хиннав ворх1лаг1ча классе. Цу хана из хиннав дийтта шу даьнна кхувш воаг1а к1аьнк. Ше деша ваг1ача хана, къаьстта, т1ехьарча 5-чеи, 6-чеи, 7-чеи классашка дешаш волаш г1алг1ай а кхыча къамий а литература дукха а дезаш дешаш хиннад цо. Цу хана волавеннав из ший хьалхара стихаш язъе а, шийгара фаьлгаш дагалувца а. «Се ялхлаг1ча классе деша ваг1ача хана язъяьй аз сай хьалхара байташ. В1алла дицлац сонна из. Айса хькхелла йоазо, тхоай хьехархочунга д1ахьувкха эхь а хеташ дукха уладир аз. Царех цхьадараш, д1а т1хехьаг1а маччехк шераш даьлча мара хьагуча а даханзар».
Бера хана денз ший дай-ноаной а, къам а, мохк а дукхабезаш хиларах къаман оамалца, багахбувцамца чам сов а баьнна, массаза боккхийча нахага ладувг1аш хьавенав Махьмад-Са1ид. «Наггахьа висавеце, аз х1ама ца хоатташ, е ла цадувг1аш, воккха саг виса хургвац. Со з1амига волча хана, боккхийча наьха тхьамада ва ер оалар сох, са нанас ше со могавеча хана».
Г1алг1ашта унзареи, 1аьржеи енача ханах я 1944-ча шера февраль бетта 23-ча дийнахьа ена 1уйре. Цу хана цхьатарра д1а а гуладаь, мехках а даьккха Г1инбухьен Казахстанеи, Юкъерча Азеи 1одахьийтад деррига а г1алг1ай къам. Цу 1уйран ц1аг1а хиннавац Махьмад-са1ид. Цу буса, дас хьара вахийта хиннав из. «Эбарга-юрта хьара водача са даь-веший во1аца цхьана, говра царьг мо фиг болча к1айча хьажк1ех жувр баккха вахийтар со даде. Из бийса цу юрта а яьккха сецца хьажк1аш ахьа кийденна тхо долаш чубаьхкача салташа Эбарг-юртарча нахаца д1агула а даь Сибаре 1одахьийтар тхо. Даьла ва из ховра, цу дийнахь мо ц1аккха а сагот даьдац аз».
Мухь д1а-хьа кхухьача вагонашца болхача царца хиннаб къоаной а, т1ема доакъашхой а бола боккхий нах.
Сибарег1а 1окхаьчача хьалхарча бетташка Махьмад-Са1иди цунцара цун даь-веший во1и нийсвеннав шоай бераш а доацаш бахача казахий фусаме. Цу наьха дикал а, камоаршо а хьоахаю йоазонхочо ший кхолламгахьа дуккха. Цул совг1а, ше наха юкъе нийсвелча а дувцар цо из. «Геттара дика нах бар уж тхо чуийцараш. Цар дикали, камоаршои бахьан долаш дийна виса саг ва со. Шоай во1 волаш мо цар сайна даь г1улакх бахьан долаш, массаза а ламаза т1ехьа Даьлагар, Цо царех къахетам бар дехаш ду1а ду аз».
Юртара юрта ваха бокъо йоацача хана, Махьмад-Са1ида дукха гобаьккхаб ший даи нанеи лохаш лелаш, цо дика кхетадеш хиннад ше маьрша ца хилар кхераш царга мел йоккха сагото хургья. Лазаро к1албитача даьхи наьнахи из д1акхийттав, бовзаш боацача мехка шоаш нийсбенна ах шу даьлча.
Ший даьх наьнах д1акхийтта дукха ха ялале, мехкало к1ал а вите, гуйран юххе могаш воаца да кхалха цун. Х1аьта, нана Маликат цу хана метта иллай д1айхача лазаро лаьца, могаш а йоацаш. Доккха денал а ч1оаг1ал а эшаш хиннад цу балийна духьалъотта, 1оажал эшае.
Геттара къона волча шерашка, ший 14 шу даьлчахой, волавеннав Махьмад-Са1ид боккхаг1чарна нийсса къахьега, халонашта майрра духьалъувтта. Казахстане ше яьккхача хана чухь цо болх баьб, эри ара илла лаьтта оахаш, ялат д1адувш, из хьувкъадеш, чуийдеш. Мехках баьхача наьха цхьаккха а бокъо йоацача хана т1ехдика къахьегарах цунна грамоташ а, майдалгаш а тийнай.
1ура, ден сарралца балха а ваьлла чувеча, мел ч1оаг1а ше к1аьдвенна вале а, к1еззига даь а йоазо цадеш 1ийнавац из. Литератураца хьоашал а тесса, из деза а денна, цунца ший вахара оагг1о била уйла йолаш хиннача цунна ч1оаг1а дагадаьллад мехках ваккхарах ший мел дайнар. Долчул ч1оаг1аг1а цо сатийссар а, дог даьхар а ше 1о а ваь хьалкхийна дай-мохк хиннаб. Цунна дагадаьллад даьй лаьтта, мехка 1алам, ший халкъ. Цудухь ший мукъа йола цхьа минот цайоаеш, къоаламца къахьегаш ший уйлаш йоазонга яьхай цо. Бакъда, бовзаш боацача, наьха мехка б1арчча кхойтта шу а даьккха юха ший мехка ц1авена кхо шу даьлча 1960-ча шера мара царна кептоха аьттув баьннабац цун.
1957-г1а шу чакхдоаллаш, ше ваьча Г1алг1айче ц1авоаг1а Махьмад-Са1ид. Цкъарчоа талха мехка г1улакх б1аргадайча йиш ехе хьовз из. т1аккха к1еззига г1аь-метта венача г1олла дагадох, керттерадар ший дай мехка, нана лаьтта хилар дольга. Цу дийнахьа денца кхы а ч1оаг1аг1а къахьега волалу из. «Сайна мога а могаш хайна ваг1аш цхьа минот хиллала пайда боацаш ха йоаяьяц аз. Сай коа-карта де х1ама деце, ма хулла чехка къоаламца болх баьб. Къахьегарах Дала к1ал а витавац».
Махьмад-Са1ида хьамсара хиннад ший мехкара 1алам, къаьга хьежа малх, сийна сигале, хьийдда доаг1а хиш, иштта цунна хьамсара хиннаб укхаза г1алг1аша бувца наьна мотт а. Ший хьинарах б1убенна а, Даьхе тоалургхиларах тешаш а хиннав из. Цу хана яздаьд цо ер поэтически муг1араш:
Элгацаш къаьгай
со нанас ваьча,
Лард йохош яхай
боадонах вий.
Чам болча сомий
беш йоалл вай кхача,
Са мехкал хозаг1 мохк
лаьтта бий?
Вена мехка ц1акхаьчача дукха хиннад йоазонхочун меттаоттаде дезаш, хьалдиза дезаш г1улакхаш. Цудухь 1958-ча шера сайранарча дешарле деша а вахе, из балха вода Нохч-Г1алг1ай паччахьалкхен телевиденеи радиовещанеи. Цо балхаш ду диктор волаш а, т1ехьаг1а корреспондент, воккхаг1вола редактор волаш а.
1958-ча шера Нохч-Г1алг1ай Йоазонхой союзе д1аэц Махьмад-Са1ид, цига литконсультантал болх беш хул, укхан вовзаш вола г1алг1ай йоазонхо Мут1алнаькъан Шовхала Хьаж-Бийкар. Цунга д1агойт хургволча поэта ший хьалхара поэтически муг1араш. Хьаж-Бийкара уж мога а йий, «Сердало» газета оаг1онаш т1а каст-каста араювла Махьмад-Са1ида уж стихаш. «Матрос» яхача дувцара т1ареи массехк байташ т1ареи д1аболабаьб Махьмад-Са1ида ший йоазон кхоллама никъ.
«Сердало» газета т1а дувлачул совг1а «Лоаман 1уйре» яхача альманаха т1а а арадийнад Махьмад-Са1ида йоазон балхаш. Х1аьта, 5-6-чеи классашта лаьрх1а долча г1алг1ай литературан хрестомате т1а «Революцен баьреш» яха дувцар кепатехе арадоал цун.
1966-ча шера Махьмад-Са1ид деша вода Нохч-Г1алг1ай паччахьалкхен хьехархой институте, т1ехдика дийше из йистейоаккх цо 1971-ча шера. Х1аьта 1976-ча шера Нохч-Г1алг1ай АССРа Йоазонхой союзе литературни консультанталла балха вода Махьмад-Са1ид, цо цига болх бу нохчий мехка т1ом хьалцца йолча хана.
Г1алг1ай мохк меттаоттабеш юкъарча балха а хьинаре къахьийгарех ца1 ва Махьмад-Са1ида, из хиннав «Даьй-мохк» яхача юкъарлон доакъашхо. Цул совг1а хулаш боаг1а йоазонхой наькъ т1а боахаш а къахьийгад Махьма-Са1ида. К1еззига а йоазонхочун говзал йолаш вола саг шийна т1авеча, цун дог а эккхаргдоацаш, цунна г1о деш хиннад цо.
Махьмад-Са1ида «Матрос» яха хьалхара книжка кепатеха арадаьннад 1966-ча шера, из да цо берашта хетадаь дола литература. Цул т1ехьаг1а тайп-тайпара дешаш ийдеш дег1абоаг1а цун кхоллам, кепадетташ арадувла стихай гулламаш, дувцараш, повесташ, романаш, пьесаш. Цо ший мах баь варгвоацача произведенешка хестаду бакъдар, нийсадар, ше оала дош дег чу дужаш, ч1оаг1а оал.
Махьмад-Са1ида кепатеха арадаьха книжкаш да укх тайпара:
- 1968-ча шера - «Аллам латт ха т1а» яха поэтически гуллам. Цунна юкъеяхай поэта кхолламцара хьалхара стихаш;
- 1971-ча шера - «Даьй г1алаш» яха стихотворенеши иллеши юкъедаха дола книжка;
- 1972-ча шера - берашта хетадаь дола дувцарий гуллам «Со вовзий хьона?»;
- 1975-ча шера Г1алг1ай поэта Гагиев Гирихана эрсий меттала таржам а даь «Матрос» яха дувцарий гуллам;
- 1979-ча шера - 1илманхочо Дахкильгов Ибраьх1има язъяь дешхьалхе а йолаш, стихотворенеши поэмаши юкъеяха дола «Т1аргим» яха поэтически гуллам;
- 1974-ча шера - граждански т1ема хетадаь долча «Хала урхе» яхача исторически романа хьалхара дакъа;
- 1979-ча шера - цу романа шоллаг1а дола дакъа;
- 1982-ча шера - «Трудный перевал» (хьалхара дакъа) аьнна ц1и а йолаш,
В. Маршака эрсий меттала таржам а даь;
- 1984-ча шера - «Трудный перевал» яхача романа шоллаг1а дола дакъа, Мальсагов Пшемоахий Ахьмада эрсий меттала таржам а даь.
Махьмад-Са1ида «Хала урхе» яха роман яздеш аьттув хиннаб цун, ший даи даь вежарийи б1орахой т1ема доакъашхой хиларах, х1ана аьлча, царгара цун хеза хиннад цу т1ем т1а мехкахоша гойтача майралах, деналах.
Д1ахо, 1987-ча шера Махьмад-Са1ида кепатеха арадоаккх повестехи дувцарехи латта «Къонгий дув» яха гуллам.
1988-ча шера арадоаккх ткъоалаг1а б1аьшаре чакхйоаллаш долча вахарах дола «Син ц1енал» яха роман.
Г1алг1ай литературе эггара хьалха стихашца роман язду Махьмад-Са1ида, из да 1991-ча шера кепатеха арадаьнна къаман денал а ч1оаг1ал а гойташ дола кхойтта эзар муг1арах латта «Балан ди». Цу тайпара стихай формах яздаь романаш долаш дукха къамаш дац, геттара дег1адена литература долча а наггахьа мара нийслац из санна бола толам. «Балан ди» яхача романа муг1араш дешаш гуш да йоазонхочо ший къам а мохк а мел деза лоарх1, цо цар сий мел лакха лоаттаду, цунна уж дешаш мел дукха деза.
Ший йоазон кхолламе т1еххьара дола «Со г1алг1а ва» яха поэтически гулам кепатеха арадоакх Махьмад-Са1ида 2001-ча шера, Наьсаре.
Махьмад-Са1ида кхоллам бешача хана гуш да из мел эздий оамалаш йолаш, наха юкъе лелаш дола г1улакхаш довзаш саг хиннав. Кхы а белгалдоал г1алг1ай къаман визза во1 а волаш, эздели сийи яхача дешай ма1ан нийса кхета а деш, ший заманца г1а а боахаш хьавена йоазонхо из хилар а.
Доккхий декхараш увттадаьд Махьмад-Са1ида шийна хьалхашка. Из г1ийртав къамо хьабена чоалхане бола никъ, мехкахой денал, майрал, ч1оаг1ал ший говзамеча произведенешка къаьгга хьахьоккха, из кхыча мехкашка бахарашта д1адовзийта. Ший кхолламца ц1ена гойтад къаман б1аьшера дола истори, иштта, мехкахой аматаш дег1адоаладе а, 1алама хозленаш гойта а дика аьттув баьннаб цун.
Махьмад-Са1ида ший кхоллам язбаьб ц1енача г1алг1ай меттала, халкъа багахбувцамах пайда а эцаш. Из доаккхалдеш ва, ший къамаьл хиннача боккхийча нахах, б1арччача къамах. «Сай йоазон кхолламгахьа баьнна аьттон бахьан, сай халкъ, дай ба ях аз. Царга ладувг1аш хиннавецаре цхьаккха де а карг1даргдацар укхаза».
Нохч-Г1алг1ай паччахьалкхен телевиденеи радиовещанеи балха волча шерашка кхоъ Госкомитета грамота, «Ленински юбилейни медаль» еннай Пхьилекъонгий Махьмад-Са1ида. 1979-ча шера цун 50 шу дизар дездеш Нохч-Г1алг1ай АССР-а Президиума Лакхехьарча Совета Грамота еннай цун. Иштта, цун еннай дуккха а РСФСР-а а СССР-а а Сийлен Грамоташ. Т1ехьарча хана Г1алг1ай Республика лакхара награда «За заслуги» яха орден а еннай цунна.
1998-ча шера Махьмад-Са1ида Г1алг1ай Г1алг1ай мехка паччахьа амарах «Г1алг1ай халкъа йоазонхо» яха сийлен ц1и хьожаяй. 2003-ча шера денз, ше кхалххалца Г1алг1ай йоазонхой Союза кулгалхо хул из. Х1аьта 2004-ча шера сентябрь бетта 16-ча дийнахьа Махьмад-Са1ид кхелха укх дунен т1ара д1авахав.
Дала къахетам болба цох. Дала гешт долда цунна.
Мате-наькъан Илез
Сердало

Вы можете разместить эту новость у себя в социальной сети

Доброго времени суток, уважаемый посетитель!

В комментариях категорически запрещено:

  1. Оскорблять чужое достоинство.
  2. Сеять и проявлять межнациональную или межрелигиозную рознь.
  3. Употреблять ненормативную лексику, мат.

За нарушение правил следует предупреждение или бан (зависит от нарушения). При публикации комментариев старайтесь, по мере возможности, придерживаться правил вайнахского этикета. Старайтесь не оскорблять других пользователей. Всегда помните о том, что каждый человек несет ответственность за свои слова перед Аллахом и законом России!

© 2007-2009
| Реклама | Ссылки | Партнеры