Наьна мотт,
Пандара мерзаш
декаш санна
Хьо са дег чу бек,
Дунен 1алам,
хозле ювцаш
1а сона иллеш лекх!

Укх бетта 21-г1а ди, къамашта юкъе "Наьна метта ди"- аьнна белгалдаьккха дездеш дар. Вай къаман къаьстта лерх1ам бе безаш ди да из. Д1аяхача замалахь х1анза санна аьттув хиннабац вай къаман метта хьал тахка а, из дег1абоалабе меттел из массанахьа лебе а. Из хьал малаг1ча боараме хиннад гучадоал вайна Совети 1аьдал отталехьа хинна зама ювцаш йола вай йоазонхой произведенеш йийшача. Бакъда, Даьла низ ч1оаг1а хиларах вай къам а долаш, Паччахьалкхе а йолаш дахаш да вай, цу массадолча х1аман керттерадар вай мотт хилар да. Мотт бецаре цхьаккха а хургдацар. Хьалха, вай йоазон мотт боацача замалахь багахбувцамца, цхьацца хозача г1улакхашца вай дай а, цар дай а хьинарца дийна а болаш укх денга кхаьчаб г1алг1ай мотт.
Вай къаман дукха ба 1илманхой, х1аьта тахан белгалбаха ловра къаьстта вай къаман мотт тохкаш, из к1оаргабеш къахьегаш бола 1илманхой.
Ховш да вай республике Ахриева Чхьаг1а ц1ераг1а йола 1илман-тохкама институт йолга. Цу чу я г1алг1ай мотт тохкаш йола отдел. Массадолча къамаш дездеш дола къаман метта ди лаьрх1а, вай 1илман-тохкама институте кхечате д1айихьар д1адахача ерача дийнахь. Цу кхетаче дакъа лоацаш бар вай Паччахьлакхен университета эрсий а г1алг1ай а метта кафедрера филологически 1илмай кандидат, Гандалоева Аза, филолгически 1илмай доктор, профессор Жеребило Татьяна, иштта 1илман-тохкама института беррига 1илман-болхлой.
Кхетаче д1айолалуш хьаьшашка моаршал а хоатташ, в1ашаг1кхетар бахьан белгал а доаккхаш йистхилар, 1илман-тохкама института, г1алг1ай мотт тохкача отдела кулгалхо, филологически 1илмай доктор йола Барахоева Нина. Цо аьлар: "Метта ц1ай хилар бахьан долаш вай уккхаз гулденнад. Тахан оаха т1аийца декхар да вай мотт тахкар а, из дег1абоалар бокъонаш гучаяхар а. Ховш да вай меттаца дувзаденна дукха кхоачамбоацараш долга, орфографеца а пунктуацен бокъона а, цул совг1а терминологи вай к1оаргаяь ца хилар а да. Из терминологи вай тахка ца хилар бахьан долаш тахан вай мотт тахкара бола 1илман болх мабарра д1абодаш бац. Вай мотт дег1абоалабе къахьега вай х1анз санна таро хиннаяц, цудухьа тахка а ларх1а а дезаш дукха да. Тхоай аьттонга хьежжа уж хаттарш доашхаш тхоай болх кхы а д1ахо д1абахьа лаьрх1а да тхо. Х1аьта оаха баьча белхах а, из мишта а малаг1ча боараме тхоай в1ашт1ехьадаьннад дувца лаьрх1ад оаха укх в1ашаг1кхетаре".
2012 шера, 1илман-тохкама института берригача 1илманхошца барт а баь, кепатеха арадаьннад "Современный ингушский язык, морфология" яха книжка. Цу книжка 557 оаг1ув я. Цу книжка т1а я дешай форма гойташ йола раздела. Царех х1араяр белгалъйоаккхаш 1илман болхлош цхьацца тохкам баьб. Филолгически 1илмай кандидата Киева Азас техкад ц1ердош, филологически 1илмай доктор, отдела кулгалхочо Барахоева Нинас хандош белгалонаш гучайоахаш къахьийгад, отдела лакхера 1илман болхлочо Илиева Фаризас белгалдош техкад, филолгически 1илмай кандидата Тариева Лиляс- куцдош, филологически 1илмай доктора Султыгова Марифас- таьрахьдош, иштта цу отдела 1илман болхлочо Хайрова Розас- ц1ерметдош".
Х1ара къамаьл дакъа тохкаш, чоалхане латта хаттараш доашхаш, г1алг1ай грамматика оаг1онаш дег1айоалаеш мах баь а варгвоацаш къахьийгад вай 1илманхоша. Цу хьакъехь шоай в1аштехьдаьннар фуд а, т1айоаг1ача хана тахка лаьрх1а меттаца дувзаденна дола хаттараш белгалдоахаш дийцар цар. Цигга гулбеннараша цхьацца хаттараш тийлар книжка авторашка. Цар баьча белха лаккха мах оттабеш, доккха баркал аьлар.
Атта доаца декхар да вай 1илманхоша т1аийцар.
Беркате хилба шун вахара а кхоллама а никъ!
1илман-тохкама института истори отдела болхло

ГАЬГЕ-НАЬКЪАН Фатима