• Дувца вай ноаноех лаьца
• БIаьсти
• Багахбувцам
• Халкъа беламе дувцараш
• Классал арахьа дешара

ДУВЦА ВАЙ НОАНОЕХ ЛАЬЦА

СА НАНА ДИКА Я

Массанахьа шо кхачарах

Сачул дикагIа нани яц,

МоллагIа сайга цо аларах,

Аьннар ца деш хиннавац.

Коа тIа ловза араваьлча,

Со харцахьа лийннавац,

Кастта веллахь сайга аьлча,

Чу ца воагIаш гайнавац.

Аз тхоай нани гIадйохийташ

Школе дика дешаргда,

Сай книжкаш, тетрадаш

ЦIена, хоза лелоргда...

ТIадуллар:

Дагахь Iомае стихотворени.

СА ДАЬ-НАНА

Ферма тIа Iаьсашта гIулакх деш я са даьна-на. Аьхки каникулех цIахийцача, со а ух нане-ца ферме. Сона чIоагIа хоза хет Iаьсашка хьо-жаш. Уж дукха да нанега. Цунна чIоагIа тIера да уж. Гаьннара из йоагIаш бIаргаяйча, цунга Iехаш хул уж.

Iаьсашка хьежа даьлча, каст-каста гаьна доаццаш доагIача Эса йисте долх сои нании. Хоза я цига чIоагIа. Гобаьккха тайп-тайпара гаьнаш, гонга кхаччалца йоагIа буц; ший дорха талгIеш бердех етташ доагIа Эса, кер бизза цIена фо! Тамашийна хоза сурт да из Iаламо ше дилла.

ХIаьта нане дувц сона гаьний тайпаш.

— Гой, зIамгаярг, (иштта оал сох нане), ер дак я хьона. Из га массаза а хи йисте дукхагIа бIаргагу. Ер эсте я хьона. Ер бIаринг я. Укх тIа хьахул хьуна бIараш.

Хаттараш:

1. Мича болх беш я йиIига даь-нана?

2. Iаьсашка хьежа баьлча мича болх уж?

3. МалагIа гаьний тайпаш довзийтад нане йиIига?

СА НАНА

Ма дика я хьо, са нана!

Ма хоза я хьо, сана нана!

Ма кIаьда я хьо, са нана!

Хьо йоагIаш яйча,

БIарг сийрдабоал са.

Хьа оаз хезача,

ДегI мукъадоал са,

Са дика, са хоза,

Са кIаьда нана.

ТIадуллар:

Хьай наьнах лаьца иззамо лоацига дувцар язде.

БЕКАРГ
(фаьлг)

МоцагIа-моцагIа яхаш хиннай йоах бекарг. Кхо кIориг хиннай цун. Цхьан дийнахь цамо-гаш хиннай бекарг. Хий дала а яа хIама яла а саг воацаш йисай из. ХIаьта цун кIоригаша шоай нанна эшар хьада тугаш хиннадац. ЙоккхагIа йолча кIоригага аьннад нанас:

— Яхе, хий да сона, чIоагIа хьогьеннай со.

— Ара шийла я, сона хала хургда хий да,— нанас яхар де тигадац йоккхагIча кIориго.

ШоллагIча а кхоалагIча а кIориго тигадац шоай нанна хи къург ба. Ший юхебиса беррига низ ура а оттабаь, бIен чура гIетта дIаяхай бекарг. ХIаьта кIоригаш тIехьакхайкаш хиннай цунна:

— Юхайола. Оаха хий дахьаргда хьона, яа хIама а тергья, Iа мел аьннар дергда оаха.

Цхьабакъда бекарг юхаенаяц. Цу хана денз бекарга кIоригашта шоай да-нана довзац, йоах. ХIаьта даьна-нанна шоай кIоригаш йовзац. Кхыметтел ший фуаш а наьха бIена чу дехк бе-карго.

Хаттараши тIадуллари:

1. КIоригаша шийна хи-къург ба ца тигача фу даьд бекарго?

2. Мишта тIехьакхайкаш хиннай кIоригаш шоай нанна?

3. МаIан де фаьлга чулоацама.

БАШИР

Гой дIа беша,

Башир ловзаш лел,

Уж тов мо цIе

Басилгаш цун ел.

Лампаш санна,

Цун уж бIаргаш доаг

Гой, бувл велаш

Басилга тIа кIоаг.

Малх а хьона

Сийрдабаьнна хьеж.

Хьалкхе, ловза!

Ираз хьога хьеж.

ГIайгIо, бало

ЦIувзоргбац хьа кер.

ХIана? Да хьо.

Вай халкъан бер!..

...Цу хьа наькха тIа

ЦIе седкъа къег!

Аэроэплан

Iа лехка мег.

Хила мег хьох

Поэт, инженер

Хьалкхе, хьалкхе,

Ираз дола бер!

Хургдац хьона

Е дуне готта

Даьна меттел

Хьалкхе, дIаоттта...

Гой, дIа беша

Башир ловзаш лел.

Ховха ираз

Цун юхьа тIа дел.

Хаттараш:

1. Мишта вувц автора Башир? Хъадувца шоай дешашца.

2. Мишта кхетабу Iа: «Да хьо вай халкъан бер» яха поэта дешаш?

МАМА ЯЬ ДИ

Тхо гIаддахар

Да цхьа бахьан:

Мама яь ди

Ма дий тахан.

Тахан оапаш

Бувцаргбац оаха.

Лечкъаш, ара

Ударгдац тхо.

Тамарас торт

Ергья дIаэтта.

Мадинас нув

Хьокхаргба гIетта.

КИЦАШ

1. Аьннар дергдоаца воI-вошеи, яхача яхаргйоаца йоI-йишеи ма кхувлда.

2. Дезал дика — беркат дукха.

3. Ши сесаг — тIом, во сесаг — таьзет.

4. МаIача сага ираз — леларах доал, кхалса-га ираз — берах доал.

5. Бер ца дийлхача, нанас накха хьийкха-бац.

ТIадуллар:

БоккхагIбарий новкъосталца маIан де кицай.

БIАЬСТИ

БIАЬСТЕН БУТТ

Март — бIаьсти йолалу бутт лоархIаш ба. Iа чакх а даьле, бIаьсти хьатIаотт март бетта. Лоа IажагIлу. Iай хинна кIай лоа дац из. Цхьабакъ-да хала къаст Iа ший лаьттан тIарча доалах. Шийла хул Iуйран а сайран а, цхьайолча хана лоаи догIеи цхьана делхаш ха а йоагIа. ХIаьта а шийна Iаламо оттаяь ха чакхъяьлча, духьала латта магац Iанна. Даше дIадоал лоа, хиш тIа билла ша башаш «къарс-къарс» яхаш лелх. Хий хьалсовс, ша а лоа а дашарах. Берза Iазал яха ха хьатIаотт.

КIаьзий яь, гIелъенна, мецъенна борз уьтIа йолалу. Шийла мух лац хIанз цун кетаро.

21-гIча марта дии бийсеи цхьатара отт. Веш-та аьлча, шийтта сахьата ди хул, шийтта сахьа-та бийса хул.

ЦIеной тховнаш тIара дашаш чуухача хих бурилгаш хул. Ара хин Iамарч отт. Хьазилгаш, Iалама гIаддахе, Iай шоашта тIалата Iаьрж дIадаккха гIерташ, цар чу лувчаш хул. Цхьадо-ла оалхазараш а цIакхаьчад. Вай бешамаш ека-еш иллеш доахаш хул човкарчий а готахьазил-гаш а.

Хаттараш:

1. МалагIа бутт лоархI бIаьстен хьалхара бутт?

2. МалагIа хувцамаш хул бIаьсти Iаламе?

3. Фу ду оалхазараша?

БIАЬСТИ

Алкхашкаш яьхкай. КорзагIъяьнна хьувз уж хенаш тIа. БIенаш тоадеш йоахк. Гаьнна хьахоз хенахзIокъеттарга «фата». Iаьржа чов-каш лел къухьа тIарча Iи хьалгIеттача оахам тIа.

Маьлха боса — цIечахьа — хьовлашкаш дагIа, герга, моажа да уж, малхилгаш мо, дошо эппазаш санна.

Кастта сийна гIа тохаргда хьуна. ЦIадоагIаргда деррига оалхазараш. Екаргья бекаргаш, тушолаш. Ма хоза хургья-кха хьу тIаккха!

Лоа сийнденнад, цхьаралдоалаш латт. Хи тоатолаш Iоух наькъашка гIолла.

БIаьстан юхье эггара хьалха хьунагIа тIайоала буц хьонк ба. Варденнача соахкарча гIаьнеех гIоаролгаш мо чакхдийннад цун кIай ира зIийргаш. Юртара даьхка бераш доахк из боаккхаш. КIома хьаяс йоагIа.

ЧIонак хийцай цхьайолча гаьнаша: дакаша, дакхаша, бIаьрингаша... Эггара хьалха зиза дер дуа эсти да. IажагIа хул цун зиза. Дог сийрда-доал, цунах бIарг кхийтача.

Хаттараши тIадуллари:

1. Фу деш хул алкхашкаш? Кхы малагIа оалхазараш хул хьунагIа?

2. МалагIа оакхарий сомадоал бIаьсти эггара хьалха?

3. Фу хул лайх?

4. Зем бе бIаьсти яьлча Iаламе хулача хувцамий.

ОАЛХАЗАРАША БIЕНАШ МИШТА ДЕХК

Оалхазараша бIенаш тайп-тайпара дехк. ЧIагаргаша бIи мишта болл массанена ма хой. Бекарг наьха бIенашка ма яржий. Чкъорда цхьайолча хана бераша ду новкъостал.

ХIаьта акха гIажашеи боабашкашеи зIокарца лаьце кхыметтел мергIилг дахьац. Цар бIи кхыча тайпара болл.

Цу оалхазараша хин йистера эрза гурмат е жIолам лох. Цул тIехьагIа когашца цун юккъе оагилг доаккх. Цу чу шоай бедар юлл. Нагахьа кхача лаха е хий мала дезаш хуле, бедарий ювргIилгца дIакъовл цар шоай фуаш.

Хаттараш:

1. Мишта болл бIи акха гIажашеи боабашкашеи?

2. Кхача лаха йодаш хилча фу ду цар?

3. БIенаш дахка малагIа новкъостал ду оалхазарашта бераша?

АЛКХАШК IОВДАЛА ЯЦ

БIаьсти цIаухача оалхазарашта бIена хувша моттигаш кийчъе, аьнна аьлар хьехархочо. Алкхашкашта дахчан цIалг хьаде долла хIама дар Хьусенага. Цхьабакъда хIанззалца цо даьдацар из тайпа цIа. Ший лоалахой болча а ваха, лаьрххIа хьежаш лаьттар из цар цIен тIа гIажах хьалтеха дагIача алкхашка дахчан цIалгага. Цул дуккха воккхагIа вар из цIалг хьалдаь хинна цар лоалахочун кIаьнк Башир. Соахка аьхки цу цIалга чу алкхашкаш яьхар. Башира доккхал дора цунах.

Из цIалг-м аз цхьан сахьата а дер-гдар,— хийтар Хьусена.

Чу а вена, херхи, диги, хьастамаши гони йийхар цо дадегара. КIирандийнахь Iуйран денз сарралца ваьлла, помидораш чуехкача яьшкана таралесташ дар Хьусена алкхашкашта даь цIалг. Цхьа йоккха гIадж а леха, ше даь цIалг хьастамаш дийтта цунах дIа а теха, шоай коа ягIача комара тIа ваьнна, из цIалг дIачIоагIдир Хьусена.

ЦIааха йолаелар алкхашкаш. ХIара Iуйран араваьле хьожар Хьусен ше даьча цIалга чу алкхашкаш яьха хайшайий. Цунца классе де-шаш болча дуккхача кIаьнкий дахчан цIалгашка алкхашкаш чуяхаяр, хIаьта Хьусена цIалг хIанз а даьсса латтар. Бухь чубаха лела ший виIий воI бIаргавайнача даде хаьттар:

— Фу хиннад хьона? Школе хьехархой раьза боацаш хIама даьдий Iа?

— Даьдац! — аьлар Хьусена.

— ТIаккха хIанав хьо кертах хIама кхийта-ча санна?

Дадега дIадийцар Хьусена деррига.

— Хьавел, хьажа вай, Iа из цIалг мишта даьд! — аьлар даде.

ХьалтIа а ваьнна, комара тIара Iодаьккхар Хьусена ше даь цIалг.

— Тамаш яц! — аьлар даде, из цIалг шийна гушше а. ЦIалга чухьнахьара дIаьха ира хьа-стамаш хьалдагIар, пIелг чакхбаргболаш хийра дар хьастамашца хетта улгаш.

— Хьо вахаргварий вай цIеношка, хьайх ира хьастамаш хьаIетлуш хилча,— хаьттар ве-лакъежа даде.— Пенаш хийра да хьа, догIа а мух а хийцца чуухаргба. Алкхашк Iовдала оал-хазар дац, цунна а деза, хьона мо, дика даь цIенош.

Цу дийнахьа даде новкъосталца хьа а даь, дахчан цIалг дегIар Хьусена шоай цIен тховнах. ШоллагIча дийнахьа Iуйран из ара а ваьнна хьежача, ткъамаш дола хьаыний баха чухайша-бар дадеца цо даьча цIалга чу.

Хаттараш:

1. Алкхашкаш яьха чу хIана хайшаяцар Хьусена даьча цIалга чу?

2. Фу аьлар цунга даде?

3. Iа мишта кийчо яьй цIадоагIача оалхазарашта?

БЕКАРГ
(фаьлг)

БIаьсти. Бекарга бутт. Баппай баьццара байтогIе. Бургацах ловзаш доахк сои Азаи.

— Ку-кук! Ку-кук! — ек хьун чу бекарг.

— Анзор, фу йоах цо?

— Хьа масса шу даьннад, хетт цо.

— Сенна?

— Хац сона-м. Хаттал Iа.

— Бекарг, сенна хетт Iа, са масса шу даьн-над?

— Кук-кук! Ку-кук!

— Хьо мо зIамига йиIиг яр са, йоах.

— ТIаккха?

— Кук-кук! Ку-кук!

— ТIаккха из йиIиг ейнай хьунагIа.

— Масса шу даьнна хиннай из?

— Ку-кук! Ку-кук!

— ВорхI шу даьнна яр, йоах.

— ВорхI шу-м са а ма дий... Деций, Анзор? Со миссел хиннай-кх из тIаккха!

— Хиннай-те. Хьо хила езаш я цо лехар, Аза.

— Яц даьра со-м! ДIахаттал цунга, мишта ейнай хьа йиIиг, аьле. БIаргаяйча йовзаргйий цунна из?

— Ку-кук! Ку-кук!

— «Сай йиIиг цIаккха а сона яйнаяц. Цхьа бутт хьалха дар из. Фуъ дар сога из чу а йоал-лаш. ТIаккха из фуъ аз дихьа а дихьа, шорша-ла^* бIена чу диллар. Шоршал да из фуа чура хьаяьккхар».

— Шоршалга дIахаттийта хIаьта. Цунна ховргда, цун йиIиг мичай.

— Ку-кук! Ку-кук!

— Шоршала йоах: «Сона хац хьа йиIиг ми-чай. Ше хьалкхийна яьлча со долчара дIаяхар из. Кхы цу хана денз сона бIарга а яйнаяц. Хьо хила езаш я са йиIиг, Аза».

Яц, даьра, со-м! Хьай йиIиг хьалаха Iа, бе-карг. Со сай мамай я. Хьаволле, Анзор, чугIоргда вай.

— Ку-кук! Ку-кук! Ку-кук!

— ХIанз фу йоах цо?

— ХIанз елх из. Ма къа да-кх са, яхаш. Кхыча ноаношта шоай бераш довз. Сона дилла-дац сай бераш хьалкхеде. Сона дилладац сай бе-раш довза. Ма даькъала хургьяр-кх со, сай дол-га а ховш, уллув цхьа бер-кIийг хилча!..

— Бекарг, ма елха, ма елха. Со я хьона хьа йиIиг. Со я хьона хьа йиIиг!..

— Ку-кук!

ТIадуллар:

1. ЛадувгIа оалхазарашка коа а ара а.

2. Мишта йоах ший кIоригаш бекарго?

3. Ший бIы хIана бац цун?

БУМБАРГ

БIаьстан йIайхача сайран, баь юкъе да лаьттагIара корта хьалха, гIертте, хьалъарай-оал мора тенна бумбарг. ГIотт из. Хьежачоа та-машийна хет цун гIаттар: зокх болаш хет: тер-ка а теркаш, «дIай-сай а лелаш», йодаш хул из сигала гIолла.

Бераша лувц бумбаргаш, ловз царех, са-къерд царца, бакъда, тамаш я-кха, цу тайпара ловзараш бумбаргашта дезе. Уж мукъа яц, гIулакхаш да цар: кIоаргга лаьтта фу тасса деза, гаьнна хьунагIа кхача баа яха еза. Дукха еза бумбаргашта Iарждакхий мерза мутт.

ЗIамига-зIамига челгаш а доахкаш, кIай бесса, сира петар яьлча санна хул бумбарг эгга-ра хьалха лаьттана кIалхара хьалъарайоагIаш. Шорттига букъах пIелг хьекхача, чо дIа а баьле, къаг из.

Бумбарг бIаргаш дайна я. БIарга са сенна деза, лаьттана кIала яхаш хилча! Мекхаш да цун хIама хоалуш. Тайп-тайпарча баьцовгIай, гаьний овлаш дуаш доккха хул, хьалкхув бум-барга фу.

Хаттараш:

1. Мукъа хIана яц бумбарг?

2. Мича ях бумбарг? Фу дуъ цо?

3. Хьона бIаргаяйнайий бумбарг?

4. Хьадувца шоашта бумбаргех хайнар.

ЧОВКАРЧ

Ткъамаш детташ,

детташ цIогIарч,

бIенаш деш йоахк

беша човкарч^*.

БIаьсти юхь я,

Лоа да дешаш.

ЙиIиг ягIа

абат дешаш.

Арахьож из:

беша човкарч,—

гаьнаш къоарзъяь,

хьекхаш цIогIарч.

БIаьсти яьннай,

хет йиIига.

Боккха кхаъ хул

цун дегилга.

АЛКХАШКАШ

Алкхашкаш

яьхкай кхашка.

Алкхашкаш

ягIа коашка.

Дошо я цар

бедаргаш.

Дото я цар

къамаргаш.

КIаьнкилг,

Iа цIалг догIа царна!

Йийиг, Iа кIалг

тасса царна!..

ТIадуллар:

Дагахь Iомае стихотворенеш.

БОАЛИ ХЬАЧИ

Сенах ух из хоза хьадж?

Зиза теха багIа хьач.

Зиза теха багIа боал.

Воти сона гIадж еш воалл.

Сенах ух из мерза хьадж?

Хьадж хьаухаш багIа хьач.

Хьадж хьаухаш багIа боал.

Со хIанз куллах ловза воалл.

ТУШОЛ

Тушол ягIа датIа хайна...

Тушол, кхий чу би бе хьайна!

Фуаш де, кIоригаш яха,

царна даа нIаний кхахьа.

Хьежаш вагIаргва со хьога.

Хьажал, Iад дац хьона сога.

Аз хIанз вIалла кхерий деттац,

Хьалха мо, йиIигех летац.

Воккха хиннав, деша вагIа,

дешар дукха деза чIоагIа...

ГОТАХЬАЗИЛГ

Готахьазилг, готахьазилг,

Гота аха, готахьазилг,

макха баха, готахьазилг,

ялат дIаде, готахьазилг!

Боса баь тIа аркъалваьнна

улларгва со,

хьога, хьазилг, хоза хеташ,

хьежаргва со.

Гота аха, готахьазилг,

сона хьалхара!

Иллеш доахаргда аз дIаьха

Хьона хьалхара.

БОРГIИЛГ

Моажа боргIилг Iех,

Карта тIа хайна.

БоргIилго малх бех

вайна массанена.

Кукаре-ку-у!-

кхайк цун зовне зIокилг.

Кхаьча комарг мо,

цIийеннай цун чIугилг.

ЧIугилг — цIера тов,

чIугилг — маьлха дакъилг

цунга хоза тов,—

я из малхаазилг.

КИЦАШ

1. ДIадийнар тIадаланза дисадац.

2. Гуйран михо кхо во денад, бIаьстан михо кхо дика денад.

3. Борз, борз яхаш байна тха мел байнараш.

ТIадуллар:

БоккхагIбарий новкъосталца маIан де кицай.

БАГАХБУВЦАМ

ХАЛКЪА БАГАХБУВЦАМ

ГIалгIай халкъа дешар-йоазув хьахинна дукха ха яц. БIаь гаргга шу мара дац. Цу хан-налца гIалгIай халкъо бIаын шерашка хьакхол-лаш хинна иллеш, фаьлгаш, беламе дувцараш, оаламаш, кицаш, кIоанолгаш, тхьуж-иллеш, дегардергаш, пхьабуаргаш диц ца далийтара боккхагIчар зIамагIбарашка дувцаш вайга кхаччалца хьаденад. Бакъдар аьлча, гIалгIай йоазув хьахиннача хана, уж ханнахьа наха дIа цап яздарах царех дуккхадараш дицденна дIадаьннад. ХIаьта а тахан вайга хьакхаьчараш дайзача, тоъам хиллал гуш да вай халкъа ки-цаш, иллеш, фаьлгаш, иштта кхыдараш, чулоа-цам кIоарга болаш, сакъердаме, дика хIама хьаллоацаш, во хIама бегдоахаш, наха юкъера из дIадалара къовсам лоаттабеш хилар.

Масала, кицашка вай халкъо хьекхад ду-ккхача шерашка дахаш ше зийнар, цун маIан. КIоарга уйла йолаш, меттахьа кхеташ, говза сурт дуллаш долча дешаех гIалгIаша к и ц а оал.

Кица шера маIан долаш да. Цу маIана чудоагIа кIоанолг, лоаца дувцар, сакъердаме хабар, дукхагIча даькъе — кица ше а. Масала, «Топо цаI вийнав, метто ийс вийнав.» Из кица мотт беттаргашта духьала да. Мотт беттараш безаш хиннабац наха цIаккха. ХIана аьлча, мотт беттарах наха дукха зенаш хинна мотти-гаш я. Топ яьлча, цо цаI мара вувц, хIаьта мотт тохарах дукха нах байна моттигаш хиннай.

«Хозача дешо лакха лоам бошабаьб». Из фу яхилга да? Из да хозача къамаьлаца хьо йист хилча, мел эгIазваха, дорхвенна вар аьнна, саг хьабартавоагIа, цун бирсденна дог дошаду хоза-ча дешо.

Шин даькъах латташ хул кица: хьалха аьннар шоллагIча дакъо дIачIоагIду:

Чубеллар-низ, ги беллар-мухь;

Хозал-делкъелца, дикал — валлалца.

Цар маIан: Iа йиача хIамах низ совбоал, хIаьта ги елла хIама цунгара низ дIаэцаш, Iаткъаш хул; куца хоза яр аьнна хIамах дог эккх, из дика еце. ЙоI хилар пайдан дац, из дика еце.

Вайнаха юкъе хьалха чIоагIа лелаш а лоархIам беш а хиннад ховли-довзалеш. ХIама довзара, маIан дара сага уйла тIайохийташ хин-най цар. Цар хаттарашта нийса жоп лу, саг хьаькъал долаш лоархIаш хиннав.

Дагардергаш, пхьабуаргаш, тхьуж-иллеш берешта юкъе лелаш хиннад ловзара хьисапе. Царех цхьадараш довзийт вай шоана дIахо.

ДАГАРДЕРГАШ

Хьаллар вар

Малав, малав?

Iаьла ва.

Iаьлий воша

Велхаш латт.

Ши бIаь седкъа

Белаш латт.

НаIар тIехьашка

Ловзар да,

Ферта тIа

Белхам ба.

Яьй, хьазилг,

Яьй, мозилг,

Са кхерий тIа

Ма халаш!

Кхерий тIа

Бов йоал,

Бовна кIал

Кад латт,

Када чу

Фуъ улл,

Фуа чу

КIориг йоалл.

Iалаьлов! Iалаьлов!

* * *

Водар со, водар со,

ГIумкий хьара водар со

ГIумкашкахьар мух боагIар,

Михал хьалха догIа доагIар,

ДогIал хьалха ды боагIар.

Дын тIа кIант вагIар.

КIантага шу дар,

Шун тIа кад латтар,

Када чу белий дар,

Беле чу сартийг яр.

* * *

Йодар со,

Йодар со,

Жаже хьара

Йодар со.

Ког кхерах

Кхийтар са.

ДIахайна йийлхар со,

Ураэтта

Кадар со

Захалашка,

Махалашка:

«Йодар со,

Йодар со,

Сай цIе етт

ЦIабоалабе.

Етта а бийтта

Шурий къург баккха.

ДIайодаш

Зунгат кхийтта,

юхайоагIаш

Мозилг кхийтта,

Iомахкар са

Шурий къург.

Iо а хайна

Йийлхар со.

Елхашше а

Кадар со:

«Йодар со

Цодар со...»

* * *

Водар со, водар со,

ХьажкIий хьайра тIа водар со.

Сона хьагIо кур техар,

Со Iовежар.

Сона урс-мукх корадир,

Из урс-мукх аз хьаьрхочоа делар,

Хьаьрхочо сона жувра коана елар,

Из жувра коана аз жаIуна елар,

Iуно сона Iаьхарг белар.

Из Iаьхарг мара ца буаш,

Со пхьераза Iовижар.

ПХЬАБУАРГАШ

Мезаца кхехкадича — мерза дац из,

Даьттаца кхехкадича — хьаьна дац из,

Тухала Iеттача — дира дац из,

Сибаз техача — кIома дац из,

Бераш, алал, хой шоана, фуд из?

ТIехьа тхов —

КIала цIа.

Iаьржа тхов

ЦIе цIа.

ЦIа харц —

Тхов бов.

Бус — шучий,

Дийнахьа — мохчий.

* * *

ЦIувз — баскилг а дац,

Ткъамашца лел —

оалхазар а дац,

мухь кхухь — говр а яц.

Фуй из?

* * *

Берза фу,

Жена Iу,

Хаьхо коа тIа,

Сона доттагI.

Фуй из?

* * *

ЦIаккха боларах ца йохаш

Даим йода алча фуй?

Когаш боаццашехь фу лел?

ТХЬУЖ-ИЛЛИ
(бIаргаш дувшадечо оалар)

ЦаI, шиъ, кхоъ,

Вай ловза доахк.

Диъ, пхиъ, ялх.

Лечкъоргах.

ВорхI, бархI, ийс.

Шо лачкъа деза.

Итт, цхьайтта, шийтта,

Кхойтта, дийтта, пхийтта.

Лачкъар, лечкъа, хилийта,

Ца лачкъар сиха лачкъийта.

Ялхайтта,

Вурийтта,

Барайтта,

Ткъеста, ткъо.

Со лаха воагIа!

Со борз я — шо пхьагалаш,—

Табалаш:

Со аьрзи — шо, коригаш,—

Кхералаш!

МАЛАВ МАЙРАГIА

ГIаж тIахьийдача,

ГIази вехавац.

ГIази тIахьийдача,

Бози ехаяц.

Бози тIахьийдача,

ЦIокъи дехадац.

ЦIокъи тIахьийдача,

Ломи дехадац.

Ломи тIахьийдача

Дахкилг бехабац.

Дахкилг тIахьийдача,

Цициг дехадац.

Цициг тIахьийдача

Пхьагилг ехаяц.

Пхьагилг тIахьийдача,

Сагилг бехабац.

Сагилг тIахьийдача,

Хьазилг дехадац.

Хьазилг тIахьийдача,

Гизг ехаяц.

Гизг тIахьийдача,

ГIаж ехаяц.

ГIаж тIахьийдача

ГIази вехавац.

Малав е фуд

Царех майрагIа —

Сона-м хац.

ХЬОАСТАРГ

Ког, ког,

Боча ког,

Хоттал лайза,

БIехбаь ког,

Баьцал хьакха,

ЦIенбаь ког,

IМами бенна

Тебаь ког,

Олг денна,

Хьаста ког,

Ког, ког,

боча ког...

ФАЬЛГИ ФУЛГИ

Фаьлги Фулги яхаш,

Ши воша хиннав.

Фулг веннав,

Фаьлг висав.

Никъ иккхаб,

Хьаст лекъаб.

Хи тIа яха йиIиг,

Ший кIудалги

Ший кодилги

Хиво Iо а дихьа,

Чуенай.

«ЭхI!» — аьнна,

Нани цецъяьннай,

Ший цацеи

Оаркхои

Кха а тесса,

Iохайнай.

Даде цIогIа техад:

«Эй — яхъ,

Ма доккха

ХIама да ер!» — аьнна.

Диг дийтта

Ший ворда

Йоха а яь,

Iохайнав.

Иштта хьовзам

Хилар-кх царна,

Фулг валар бахьан

ЦОГАЛА ПИТАМ
(кIоанолг)

МоцагI, шоайла чIоагIа барта долаш

Ча, борз, цогал хиннад хьунагI дахаш.

ХIара денна ухаш чарахье,

Фухха шоаш дахье,

Хьона кIезигагI — дукхагI; аьнна,

Хоарцо юкъе енна,

Озабезам цкъа ца беш,

Хиннад ужаш,

Доакъош нийса деш.

Аьттув боацаш лийнна,

КIаьд а бенна,

Цхьан ден саррахь,

Даьсса дийрзад ужаш цIенгахь.

Фесах дола дог а дилла,

Уж цIакхачча доахкаш —

Дала деннар юхадаккхац молла! —

Даьтта кхаба хиннай

Новкъа латташ.

Даьтта кхаба екъа белча,

ГIулакх дайзад цогала.

ХIаьта а даьгIад шийга да...

Бакъда,

Ламаза ча араяьлча:

— Бози, малав чан Iа вийнар?..

Хью ювргья ше, йоах чано.

Iоюже а,

Тхьовса ма тхьовсалахь тховсар,-

Аьнна хьийхад цогало.

Иштта вокханга а аьнна,

Шин доттагIчох ваьв ши моастагI.

Эшаргволчоа билла даьна,

Товсабеннаб уж цу боадах.

Боадах кIалда,

Берзо тохаш мо,

Чана мIишка

Iотташ хинай цогало.

Цар а етташ,

Ше а тохаш,

Летабаь,

Летабаь,

Чаи борзи Iодиллад цо, Iабаш,

Питам юкъе хьовзабаь.

Иштта вайца а нийслу цхьадоа цогал,

Нах боабаь а яа гIерташ даьтта кхаба.

Цудухь саькхагI хьежа везар цунга,

БIарг а безар цунгахь сийрдагI кхаба!

БОРЗИ ЖIАЛИИ
(кIоанолг)

ХьунагIа даа хIама а ца корадаь, моцалла кIалаюсача а кхаьча, юрта йисте гIертай борз.

Цигга кхийттад цох дерста тоаденна ЖIали.

— ЖIали, хьо ма дерста да, со-м яла ма йоаллий, даггара леххашехьа, даа хIама ца ко-радеш. Даа хIама мичара корадоагIа хьо-на? — хаьттад Берзо.

— Со саго кхоаб,— аьннад ЖIале.

— Селла дика кхаббал, фу дика ду Iа цун-на? — аьнна, цецъяьннай Борз.

— Бийсанна ков-карт лораду аз,— жоп ден-над ЖIале.

— ХьунагIа яа хIама лаха хала да, бийсан-на ков-карт-м аз а лорадергда. Со кхоабаргья-рий-теш цу саго, аз ший ков-карт лорадича?

— Кхоабаргья. Юрта яха хIана ягIац хьо? — аьннад ЖIале.

— ЙоагIаргья. Долле, хьалха а даьле, со тIехьа йогIа хьона,— аьнна, ЖIали хьалхеи Борз тIехьеи доладеннад уж шиъ.

Юрта йисте кхаьчача, ЖIале йоашаенна фоа-рт бIаргаяйнай Берза.

— ЖIали, цу фоарта фу даьд хьа? — хьат-тад цо.

— ДIадийхка лаьтта йоашаеннай са ер,— аьннад ЖIале.

— Аьъ, саго дийхка лоаттаду хьо? — хьат-тад Берзо.

— Лоаттаду,— жоп деннад ЖIале. Марша Iалда хьо хIаьта. Меца леле а, корта-

мукъле тол! — аьнна, хьунагIа юхайийрзай Борз.

КЕРИ КЪАЙГИ
(кIоанолг)

Кери къайги, новкъостий а хинна, новкъа даьнна хиннад. Гаьнарча мехка кхаьчача, дIаяха ца могаш, эттай къайг. Аьннад цо кера-га:

— ХIанз со кIалйисай. Аьлан коа улл енна сиргIа. Цу сиргIан тIаьнах е гIогIах даьккха дулха коарчам Iа ца дахье, низ бехаб са, дIая магац сона.

Аьлано къайгаш лувца, аьнна, боангаш а егIа, йилла хиннай из сиргIа.

Дулх да даха кер боанго лаьцад.

Со бахьан ма лаьцадий хьо, ца оалаш, боан-го лаьца кер а дита, дIаяхай къайг. Тийша болх баьб цо ший новкъоста. Иштта хила йиш яц саг.

НАЛИ, ЦОГАЛИ, БОРЗИ
(кIоанолг)

ХьунагIа дахаш хиннад оакхарий: Борзи, Нали, Цогали. Цхьан дийнахьа хьуна юкъе гIолла хьайоагIаш хинача Берза кIолд кораяьй. КIолд шийна хьалхашка Iо а йилла, из яа Борз отташе а, Нал тIакхаьчаб цунна. Нало аьннад:

— ХIа-а, аз Iойилла кIолд йий из?

— Даьра яц, сона хIанзза корайир ер-м, жоп деннад цецъяьннача Берзо.

— Фу ях Iа? Оапаш хIана бувц Iа? — аьнна, лата эттаб Нал. Духьал эттай Борз а. Латаш боахкача цар гIараш хеза, Цогал кхаьчад цига. Цогала кхетадаьд кIолд бахьан уж вIашагIлеталга. Ма даггара латаш доахка уж ши аькха дита а дита, IотIакхайда кIолд а ийца, дедда дахад Цогал.

Iовдалча Налои Берзои шоай цIокаш йо-хаяьй, хIаьта Цогало кIолд йиаьй.

ЦОГАЛИ БОАБАШКИ

Лоам кIал уллача цхьан юрта йисте Iам хин-наб. Ший кIоригий Iул тIехьа а долаш,

Iам тIа лувча йодаш хиннай нана-боабашк. ЙоархIийла гIолла додача наькъа такилгах Iам тIа йодача боабашкаи кIоригаштеи духьал-даьннад мецденна хьувза цогал.

— ХIанз дика хIама кхоачаргьяр сона,— яхаш хиннад цогало батах мотт а хьек-хаш,— хьалхагIа нана-боабашк юаргья, тIаккха, цхьацца дIакхоаллаш, ховхача кIоригех чам боаккхаргба.

— Оаш фу леладу? — аьнна, цIогIа техад цогало боабашка никъ а хоадабаь.

Парт, аьнна, юхасеца нана-боабашк юххьан-ца фу аргда а ца ховш йисай. Iо а теIабеш, юха а корта хьал а увзаш, ше кхераеннилга дIа ца хайта гIерташ хиннай боабашк. Бакъда, тIехьайолхача кIоригий-м кхераенна бедаргаш а сайса, цIогилгаш а гIайтта хиннад.

— Тхо, даьра, долх Iам тIа чувча! — аьннад нана-боабашко.

— Дика болх ба хьо сона нийсъен-на,— аьннад цогало.— Сайна даа хIама лаха юрта даха карах ца доалаш лелар-кх со.

— Со хIана юъ Iа, ва цоги,— хаьттад боа-башко,— сол а чам болашагIа даа хIамаш хил-ча?

— Фуд из? — аьнна, батах мотт хьакхаб цо-гало.

— Из, даьра, да аз укх сахьате укх Iам чура хьона боаккхаргбола цIена чкъаьра.

— Кхы Iовдала а мичад со боабашка дулх а дита, шийла чкъаьра баа!

— Со-м мичча хана а яа кхуврг ма дий хьа, хIаьта цIена чкъаьра мичара бахьаргба Iа?

ТIаккха уйла яьй цогало: хьалхагIа чкъаьран чам а баьккха йиача фу дартеш боа-башк,— аьнна.

— Мегаьд,— аьннад цо,— хьаба хIаьта чкъаьра.

— Укх миноте,— аьннад боабашко,— оаха Iам чу Iочу а даьнна, хьа а лувцаш, хьалтIакхувсаргда хьона, хIаьта Iа, хьа а лехьа-деш, даалахь.

— Мегаьд, сихагIа лела.

Из аьнна, цогал дIаюстара доаллашехьа яха Iам чу лийлхай боабашкеи, цун кIоригаши.

— Вакъ! Вакъ! — яхаш гIараш а еш, корта хьалха хи чу Iочу а лечкъаш, наьк деш лелаш хиннай боабашкаш.

Берда йисте гIолла дIа-юха а удаш, сагот-денна лийннад цогал, цхьабакъда, боабашко чкъаьра хьалкхоссаш-м хиннабац.

Цкъаза ловзадаьле, партте урагIкхувсалуш дола чкъаьрилгаш маьлха зIанарий сердалах къаьгача, багара шодаш Iоухаш хиннай мецден-нача цогала.

Берда йисте гIолла лийнна, хьийза, кIаьд а денна, ше-шийца аьннад цогало:

— Аз-м айса а лоацаргба чкъаьра, тIаккха боабашкий болх а бергба.

Кхоссаденна Iам чу иккхад из. Хий тIехига да мотташ чукхоссаденна цогал, бухе дахад. Цхьа ха яьннача гIолла цкъарчоа хьалтIа-даьннад из. Юха а, бага хий а даха, бухе дахад.

— Нани,— аьнна, хаьттад кIоригаша,— хIана кхоссаделар цогал хи чу?

— Ший сутаралла кхоссаде-лар-кх,— аьннад нана-боабашко.

— Сенна эш цунна из сутарал?

— Сутара децаре-м цогал а хург мича яр цун цIи.

ХАЛКЪА БЕЛАМЕ ДУВЦАРАШ

ХЬОАРА КАД БАЛАРА

Яа хIама йоацаш, мала хий доацаш, шоаш фу дергда ца ховш, саготденна дагIача оакха-рашта юкъе нийсбеннаб дахка.

— Даьллахьий,— аьннад цо,— хIанз ма ди-кабар вайна хьоара кад баларе.

Деррига оакхарий бIарахьежад дехка.

— Сай ченах бохалба со, сай бахьане аз из яхе,— аьннад кхерабеннача дахко.

ВАС ХИННА ЛАТТ СО

Сарахьа доахан даьжа чудоагIаш юрта йист-те вир хиннад корта чубаха гIайгIа еш латташ.

— Ва вир, фу хиннад хьона, сенна гIайгIа еш латт хьо? — хаьттад цунга.

— Даьра тахан са дас Iовдалча сагах «вир» оалаш хеза, цох вас хинна латт со,— яьхад виро.

ГОВР ХИЛА ГIИЙРТА ВИР

Говр хила дагадехад цкъа моцагIа вира. «Массане вир, яхаш, бегйоахаш йитац со, кхы хургьяц со вир, говр хилча бакъахьа я со»,— аьннад цо.

Эггара хьалха говра мотт Iомабе лаьрхIад Виро. Лакхача гувна тIа а яьнна, говрах Iаха Iомаяла гIийртай Iовдал. Юххера говрах Iаха а ца Iомалуш, вирах Iаха а йицъенна йисай.

«Фу леладу Iа?» — хаьттад цигга тIакхаьчача СиргIилга. ДIадийцад укхо ше ле-ладер. «Говр-м хьох маьлха хургьяцар, лерттIа вир хьох хинна!» — аьннад СиргIилга.

АДА ХIАНА УД ВАЙ?

Цхьа нахаца дов а даьнна, лета а лета, тIаккха даггара ведда водаш хиннав даи воIи.

— Дади, кот мала ваьлар вайх! — хаьттад воIо.

— Вай даьра даьлар! — аьннад дас.

— ТIаккха ада хIана уд вай? — яьхад воIо.

ОРСТХОИ ШАЙТIЕИ

Гаьнна наькъа долхаш хиннад орстхои шайтIеи. Илли кхоачадаллалца вIаши ги а дех-каш, наькъа гIоргда вай, аьнна, дийцад цар шоайла.

ШайтIа орстхочо ги а делла, болабеннаб уж. Цхьан кхай дIоаххал уж балале кхоачаденнад шайтIа илли. ТIаккха орстхо шайтIана белаж тIа хайна, илли даха волавеннав: «Лай-ла-яла-лай», яхаш. Цхьан денни бийсанни ба-хаб уж. ТIаккха гIоарал дайнача шайтIа хаьттад:

— Кхоачадала доаллий хьа илли?

— Из кхоачаделча IотIатоха «Воа-лай-ла-яла-лай» тIехьа ала мара ца дезаш латт са,— аьннад орстхочо.

Цигга дог даьттIа деннад шайтIа.

КЛАССАЛ АРАХЬА ДЕШАРА

ДАДЕ КIАЬНК
(фаьлг)

Вахаш-лелаш Дади хиннав. Iасилгашка воал-лаш хиннав цу Даде кIаьнк.

Цкъа кора йисте кхокха ловзабеш ягIача аьлан йоIа бIаргавайнав хоза кIаьнк. Цигга бай-за а байза, шоайла хоза къамаьл деш сакъер-даш хиннаб уж.

— Ираза дакъа лаха гIоргда вай,— аьннад Даде воIага цхьан дийнахь.

Кхача а ийца, наькъа арабаьннаб уж. Бол-хаш, болхаш, кIаьд а бенна, салаIа Iохайшаб гувна тIа.

Оф-фой! — аьннад Даде, хьацар дIа а даьккха.

Гув хоарца а бенна, лаьтта бухера тамашсаг араваьннав.

Фу ях Iа? Со ва Оффой! — аьннад цо.

Оффой яхаш хиннав из тамаш-саг.

Волче,— аьннад Даде,— са воIа тамаш Iомае еза Iа.

Оффой раьза а хинна, воI цига а вита, цIавахав Дади.

Нийсса шера тамашаш Iомаеш хиннав кIаьнк. Оффойла тIехваьннав из тамаший говза-ла. Шийла тIехваьннар вувш хиннав вокхо. Из ха а хайна, кхокха хинна веддав кIаьнк.

Аьрзи хинна тIехьаваьннав Оффой. ЖагIа хинна хи чу вежав кIаьнк. Пилхьа хинна жагIа гулбе волавеннав Оффой. Кхокха хинна йоIа кора тIа хайнав кIаьнк. Аьрзи хинна цох лата эттав Оффой. ТIаккха борц хинна коа Iоваьржав кIаьнк. Нана котами шийтта кIориги хинна, борц баа эттав Оффой. Акха циск хин-над кIаьнках. ТIакхийтта Оффой лаьцав цо. Цигга ше ийшалга хайнад Оффойна. Гаьнна кхыча мехка дIавахав из.

Аьлан йоI хьа а йоалаяь, хоза хайнав Даде кIаьнк.

ДОГ-МАЙРА УРТИГ
(фаьлг)

Вахаш-текъаш Уртиг яхаш кIаьнк хиннав, наьна цаI мара воацаш. Аравала вухьаш хинна-вац из. Нанас цунна дира кIолд юаяьй, тIаккха хи ведар дIаара а оттаяь, ше лоалахошка яхай. Уртиг арахьажача, ведар коа юкъе латташ хиннай. Араваьннав кIаьнк. ДIа-хьа а хьажа, дог майра а даьнна, виззалца хий а менна, котамий бун чу вахав из. Цига Цоги хиннад теба уллаш, котам яхьа дена.

— Фу деза хьона? — хаьттад Уртига.

— СалоIаш дар со,— аьнна, Цоги дедда дIадахад.

Нана чуенай.

— Нани, сона кхача болла,— аьннад дог-майрача Уртига,— со хьунагIа вода.

КIолди цуи, диги, урси тIорме чу а делла, вирилга тIа а хайна, ваха хьунагIа дIакхаьчав дог-майра Уртиг. Хенах диг детта волавеннав из. ХьунагIа яхаш хиннай ГIаби яхаш нах буаш йола цхьа унзара хIама.

— Фу де воал хьо, кIаьнк? — хаьттад ГIабе.

— Дахча даккха воал со, гаций хьона?

— Хьавел, кхера тоIабе вай.

ГIабе тоIабаь, эхьа Iобахийтаб моакхаза кхера. Уртига, тIорме чура хьа а яьккха, кIолд тоIаяьй, хий Iодохийташ.

— Эшшехь,— иккхад ГIабега,— ма низ ба хьога. ГIадж лакхагIа хьан йохийт хьажа вай хIанз,— аьннад ГIабе.

— Со раьза ва.

— ГIабе эггара лакхерча гаьнал лакхагIа урагIа яхийтай гIадж.

— Е гIадж аз хьалтоссе, хьаловра морх вай-на IотIайожаргья-кх,— аьннад Уртига.

— Ма тассалахь! Ма тассалахь! — дийхад ГIабе.— Вай доадайтаргда Iа, морх тIа а кхийтта!

— Тоссаргьяц, Iа дехе-м,— аьннад кIаьнко.

— Аз хIанз хенах фу ду хьажа-лахь,— аьнна, бий теха, шолхаш дIадахийтад ГIабе.

— Цу бе а белла, бий теха, дом дIабахийтаб Уртига.

ГIаби кхераеннай Уртигах.

Из дIа а ежа, ворда етта дахча а дахьаш, цIавахав дог-майра Уртиг.

Цу юкъа бун чу а даьнна, котам юаш доал-лаш хиннад Цоги. ТIакхийтта из хьа а лаьца, ГIабе гIогIах цун цIог дIадийхкад Уртига. ТIаккха урс ирде хайнав из.

— Пхьера цIий даьккхача бакъахьа да аз,— аьннад цо.

Кхераенна ГIаби, Цоги а текхадеш еддай. Иштта да хьаькъал хилар.

БОРЗИ, ЦОГАЛИ, ПХЬАГАЛИ

Цкъа кIотаргашта юкъе лачкъа гIа дуаш ул-лаш хиннад цогал. Юхе гIолла тIехйоалача бер-за чIоагIа къахийттад цогалах.

— ВанагIа, цогал, хьо-м чIоагIа къе дахаш ма хиннадий! ГIа мишта дуъ кхача ба аьле! Хьа-долле соца, цхьана чарахье ухаш жаи доахани а доадеш, дулх дуаргда вай. Дулх баьцал дуккха а чам болашагIа хиларал совгIа, цо-м дегIагIа боккха низ болийт.

— ТIаккха са фу де деза? — хаьттад цогало.

— Хьадолле соца, аз фу ду а хьожаш, Iомалуш, сона тIехьа леларгда хьо,— аьннад берзо.

Раьза а хинна, берзаца дахад цогал. Долхаш цхьан хьуна йисте дIакхаьчад уж шиъ. Цига яьжаш йоаллаш говр хиннай. Говр зувш, бIарглокхаш техкачул тIехьагIа, берзо цогалга хаьттад:

— Хьахьажал, цогал, бIаргаш доагий са? ДIабIара а хьежа, цогало аьннад:

— ЦIера товнаш санна сийрда-м, вай дахал-да, доаг.

ТIаккха хаьттад берзо:

— Мос гIеттайий са?

— Нах унзара баргболаш-м даьра гIеттай. КхозлагIа а хаттар даьд берзо:

— Хьажал, цогал, цIог кхестий са?

— Миха хьайра мо-м даьра кхест.

— Долче, ишта хул-кх со цхьаннена тIкхета кийчъелча.

ТIакхоссаеннача берзо, Iо а теха, говр цу сахьате йийнай.

Чам боахаш борзи цогали говра дулх дуаш доахкача хана берзо аьннад:

— ХIанз санна чарахьал де хьо соца Iомалойя, массаза а дулх долаши дизаи хургда хьо, цоги.

Цогало ше-шийца уйла яьй берзо беча хье-хама: «Хьай гIулакх де Iа, борз, хIанз-м сона сайна а хов хьона, чарахьал мишта де деза».

Дика дулх а диа йизача берза наб ма кхийт-та а, цогал дIаиккха дахад. Цхьабакъда, цхьаькъа чарахьал деш лела ца духьаш, чIоагIа кхераш хиннад из. ТIаккха дагадехад цунна шийна новкъост лаха. Дедда хьуна юкъе гIолла дIадодаш, яьжаш йоаллача пхьагалах бIаргкхийттаб цун: Iокхайде баьца мергIилг а дуаш, гаьн тIара чIонак а йоаккхаш, сатийнна лелаш хиннай пхьагал.

— Ма йоаккха Iовдал йоай хьо! — аьннад цоголо пхьагалга.— Дулх хIана даац Iа хьайна, ераш йоархIаш ца а лехьаеш? Iа дулх дуаре, ишта зIамига а, эсала а хург мича яр хьо. Хьа-йолле соца. Аз Iомаергья хьо дулх даа.

Низ болаш хила чIоагIа дог эттад пхьагала. Ше латтача хьалкхоссаеннай из.

— Фу де деза са, ва цоги? — хаьттад пхьа-гало.

— Хьайолле соца, аз фу ду а хьожаш, соца Iомалургья хьо хьайна.

Пхьагал раьза хинна, гIадъяхай. Циггачара даьнна вокх оагIорахьа цхьаькха говр йоаллача хьуна йисте а даха, лачкъа Iохайнад уж шиъ. Цхьа ха яьннача гIолла хаьттад цогало:

— Хьахьажал, пхьагал, бIаргаш доагий са? ДIабIара а хьежа пхьагало аьннад:

— ЦIера товнаш санна-м доаг.

— ТIакха мос гIеттайий са?

— Нах унзара баллал бирса-м гIеттай.

— ХIаьта цIог кхестий са?

— Миха хьайра мо кхест-кх. Долче, со тIакхета кийча да-кх.

«ТIап»,— аьнна, даха говра тIакхийттад цо-гал, цхьабакъда, говро цу сахьате оагIув а бер-забаь, дика хьожа а баь, хьаь юккъе мIарга те-хаб цогала.

Говр а йийна, цун дулх даа безам хинна цо-гал, ше деннад, говро мIарга теха.

Цхьабакъда, кIотаргашта юкъе ягIа пхьагал кхераенна яла минот яхаяц.

— «Хьажаюкъе говрага мIарга беттийта-чул, буц йиача сона гIойле я»,— аьнна, шийна ма могга дур бихьаб пхьагало.

БОДЖИ БОРЗИ

УстагIи, газеи, боджи цонашка дажа дахад. Массарел хьалхагIа биза а биза, цIаболабеннаб устагI.

ЦIабоагIаш тIаь тIа гIолла тIехбала бийзаб Цун.

ТIаь тIа ма кхаьчча, тIаь юккъе ягIаш къаенна борз бIаргаяйнай цунна. Кхерабенна устагI юхасецаб. Тап, тап, тап! — аьнна, кхозза ког Iотехаб устагIо.

— Мичара боагIа хьо, ва устагIилг? — аьнна, хаьттад берзо.

— Бажа баха боагIа...— аьнна, халла Iаьхаб кхерабенна устагI.

— ТIаккха, каст-каста ког Iо хIана бетт Iа?

— Iа се баар кхераш.

Кхере-м сога биталахь, аьнна, тIакхийтта хьа а лаьца, IотIаькIала баьккха, биаб берзо устагI.

Батах мотт а хьекхаш, юха а тIаь тIа яха Iохайнай борз.

Кастта ена тIаь тIа хьаэттай газа. ТIаь тIа ягIа борз бIарга а яйна, газа юхасецай. Кхера-еннача гаьза цIог деттадала даьннад.

— Мичара йоагIа хьо, газилг? — хаьттад берзо.

— Яжа яха йоагIа...— аьнна, халла жоп деннад газо, хIаьта цIог хьалхарчул

чIоагIагIа эга доладеннад.

— Из цIогилг хIана эг хьа селла чIоагIа?

— Iа се яар кхераш...

Хьо кхере-м сога йиталахь! — аьнна, тIакхийттача берзо газа йиай.

— Юха а яха а яха, тIаь тIа Iохайнай борз. Цхьа ха яьннача гIолла ена хьакхаьчай къаьна бодж.

— Мичара йоагIа хьо, можало? — аьнна, хаттар даьд берзо.

— Яжа яха йоагIа, ва къаьра къу, ва хьайба мел долча хьайбан моастагI! — жоп деннад цо.

— КIарцхалаш доахкалда хьа бага! — Къа-маьлага диллача-м майра ма йий хьо. ТIаккха из цIог хIана детталу хьа селла чIоагIа?

— Даьра детталу, сона тIехьашка боккха ши пхьу багIандаь!

— Ши пхьу?! — аьнна, мухь баьннаб берза-га.— Хьай даьллахь, сабар делахь, хьа ма хеца-лахь уж! — зовза цIог чу а тоIадаь, шийна ма могга хьунагахьа еддий борз.

ХIаьта къаьна бодж, куро корта лестабеш, мож а эгаеш, саббаре цIаяхай.

ОАКХАРИЙ ЧАРАХЬЕ

Цогали, чаи, борзи, ломи — цхьана чарахье дахад. Чарахье дахача сай а бийна, цунах до-акъош дергда вай, аьнна, Iохайшад уж.

— Дулхах доакъош де вайна,— аьннад ломо чанага.

— Сона дика ховргдац дулхах доакъош де, берзага дайта уж,— аьннад чайво. Цул тIехьагIа ломо берзага аьннад:

— Борз-маршкиш, доакъош де вайна дул-хах.

ТIаккха берзо шоашта диънена а цхьатарра диъ дакъа даьд.

Борз доакъош даь яьлча, ломо берзага хаьттад:

— Доакъош мишта дир Iа? — аьнна.

— Вайна диънена а цхьатарра, доккхагIеи зIамагIеи доацаш, нийса доакъош даьд аз,— аьннад берзо ломага.

Из фуд шоашта нийса Iа сона дакъа даьлга, со оакхарий тхьамада а хилча? — аьнна, эгIаздахача ломо лета, хьокхаяь, аьта Iойиллай борз. Ломо аьта борз дIатIехьашка а яьнна, бIаргаш къерзадеш, эгIазъяха мух еш уллаш хиннай. ТIаккха цогалга аьннад ломо.

— Iа де вайна, цогилг, доакъош. Цогало берригача саьх ворхI дакъа даьд — лома диъ дакъеи, шоашта кхаьннена кхо дакъ-еи.— Ер цхьа дакъа даьд аз, лом, хьона, хьо оакхарий тхьамада хиларах; ер шоллагIа дола дакъа даьд аз хьона — хьо майра хиларах; ер кхоалагIа дола дакъа даьд аз хьона хьа цIера сий лаьрхIа; ер диълагIа дола дакъа даьд аз хьона, хьайна тхоцарча вошалах дола дакъа лаьрхIа; ераш юхедиса кхо дакъа тхоаш хьа новкъостий хиларах тхоашта кхаьннена даьд аз,— аьннад цогало.

— Даьллахьа, цогилг, ма дика доакъош де хов хьона, хьан Iомадаьд хьо ишта дика доакъ-ош де? — аьнна, хаттар даьд ломо цогилгага.

— ДIахьежача сайна бIаргаяйнача ехача берза бато Iомадир со ишта дика доакъош де,— аьнна, жоп деннад цогало лома.

ХЬАЬКЪАЛ ТЕННАД

Низи, Майрали, Хьаькъали шоаех адамашта эггара а эшаш дар малагIа да, яхаш, из гIулакх къоастадара кхел е вIашагIкхийтта хиннад.

Низо аьннад:

— Со ба эггара чIоагIагIа эшаш бар, со ца хилча цхьаккха хIама а ца дулуш дусаргдар адамаш.

Майрало аьннад:

— Масса долча хIамал чIоагIагIа эшаш яр со я, со ца хилча адамаш кхерам юхатоха денал а доацаш дусаргдар.

Хьаькъало аьннад:

— Низ а эшаш ба, майрал а я эшаш, бакъ-да, со ца хилча, царна гIулакх нийса дIадахьа-м ховргдацар.

Шоаш яхар гIулакхаца бакъде соцадир цар. Шоаех бакъ малагIа да а, из сенца къоасталур-гдар а хатта шоай мехка эггара воккхагIа а, хьаькъал долашагIа а волча сага тIабахаб уж. Цар яхачунга дика ла а дийгIа, воккхача саго аьннад:

— Хьаькъал бакълувш санна хетт сона, дале а, шух цхьаннена бохам ца бе а бакъдар шоана шоашта довзийтар духьа а, оаш кхоачашде деза ши гIулакх тIадулларгда аз шоана. Де ма дезза-ра уж кхоачашдаьр бакъ хургва шух.

Низи, Майрали, Хьаькъали воккхача сага яха ши гIулакх кхоачашде раьза хиннад.

— Оаш кхоачашде дезаш дола хьалхара гIулакх да,— аьннад воккхача саго,— укх тай-пара. Аз кхаьннега а цхьацца дошув лургда шуга, тIаккха оаш хьунагIа а гIойя, шоашта белгала йолча моттиге уж лаьттах дохка.

Цул тIехьагIа аз йиллача хана лаьттара хьа а даьха, уж юхадахьаргда оаш.

Цхьацца дошув а йица, хьунагIа дахад уж. Низо, малха духьала а бийрза, малха нийса да-кх хьо, аьнна, лаьттах деллад шийгара до-шув. Майрало оакхараша диллача наькъа та-килгах дIаделлад шийгардар. ТIаккха Хьаькъа-ло, шийна хьакораде атта хургдолаш, бовзаш болча боарзах дIаделлад шийгардар.

Цхьа кIеззига ха яьннача гIолла шоаш лаьттах дехка дошош хьада бахийтаб уж воккха-ча саго.

Малха духхьал дIа а этте, лаьтта оахкаш хиннад Низо, вешта дошув корадеш-м хинна-дац. Мелла чIоагIа леларах дошув кхы кора а ца даь, баьсса цIабенаб Низ.

Оакхарий наькъа такилгаш мел долча лаьтта оахкаш хиннад Майрало, вешта дошув корош-м хиннадац. Дошув кора а ца доагIаш, яьсса цIаенай Майрал а. Хьаькъало, шийна бов-зача боарза тIа а даха, ше дIаделлачара дошув хьадаьккхад.

Кхоккхе а воккхача сага тIадахад уж.

— Хьаденадий Iа дошув? — хаьттад воккха-ча саго Низага.

— Денадац аз,— жоп деннад Низо.— Мелла дукха лехарах, айса из дIаделла моттиг кораян-зар сона.

— ДIа мишта делладар Iа из?

— Малха духьал а бийрза, цунна духьала хилда хьо, аьнна, делладар аз дошув лаьттах, хIанз, мелла малха духьалара аз лахарах, из моттиг кораягIац сона.

— Из моттиг хьона цIаккха кора а йоагIаргьяц,— аьннад воккхача саго, - хIана аьлча, малха духьал саг моллагIча моттиге хи-ларах а, Iи моллагIа ха хиларах а хул.

Хьадерий Iа дошув? — хаьттад воккхача сага Майралга.

— Денадац аз,— жоп деннад Майра-ло,— мелла аз лехарах, айса из лаьттах делла моттиг кораягIац сона.

— Мишта делладар Iа из лаьттах?

— Оакхарий лийнна наькъа такилг а леха, цигга лаьттах делладар аз из, вешта хIанз из такилг мелла лахарах, хьа-м корадагIац.

— Iа мелла лахарах, кора а доагIаргдац хьо-на,— аьннад воккхача саго,— хIана аьлча, оак-харий наькъа такилгаш дуккха а да, уж масса-за а лелаш доландаь.

— Хьадерий Iа дошув? — хаьттад воккхача саго Хьаькъалга.

— Дера,— аьнна, дошув дIаденнад Хьаькъа-ло.

Хьадувцийтад воккхача саго дошув цо миш-та делла хиннад а, из юха мишта корадаьд а.

— Iа нийса кхоачашдаьд хьайна тIадилла гIулакх,— аьннад цо Хьаькъалга.

— ХIанз оаш де дезар укх тайпара гIулакх да. Цхьа нажа хи ба хьунагIа багIаш. Духхьала шийх цхьаннех ерригача юрта цIенош хиллал, селла боккха ба из. ХIаьта из хи лорабеш хад-данза цунна кIал дагIаш бирса лом да. Божа а баь, из хи бенар бакъ да шух.

— Из хала гIулакх дац, из хи аз бахьар-гба,— аьннад Низо.

Бахаб Низ хи ба. Хи божабе дагахьа, хIа аьнна, цо из хьаозабешшехьа а, тIакхийттача ломо шаккхе кулг дIа а даьккха, бисаб Низ. Кулгаш а доацаш цIабенаб из.

— Из гIулакх сога мара дулургдолаш дац, денал эшаш моттиг я из,— аьннад Майрало.

Яхай Майрал хи ба. Майрал шийна яйча, цунах кхера а денна, дIатеббача дагIаш хиннад лом. Сарралца диг детташ яьллай Майрал, бакъда, хоаяллал белгало яьккхаяц цо хенах. ЧIоагIа кIаьд а енна, ше дихьа гIулакх кхоачаш а ца деш, цIаеннай из.

Хи ба дахад Хьаькъал. Хи лорабеш дагIаш хиннад бирса лом. Хьаькъало аьннад цунга:

— ХIа-хIа лом, цхьа хIама да са хьога ала. Из фуд аьлча, е хи ба сона чIоагIа эшаш. Цуду-хьа, Iайха доал деш мел дола оакхарий гул а дийя, из хи божа а баь, сона кийчбе а беза оаш, цул тIехьагIа аз яхача кхаччалца токхабаь дIабахьа а беза. Нагахьа из гIулакх Iа ца дойя, аз укх сахьате хьаехаргья Майрал а, хIаьта Iа кулгаш даьха Низ а. ТIаккха цар хьо а, деррига хьа оакхарий а хIалакдергда. Шоаш дийна ду-силга хьайна ловш дале, укх сахьате аз яхар де.

Майрала а Низа а цIи яьккхача, лом кхера-деннад. Хьаькъало яхар де раьза хинна жоп деннад цо. Сихха оакхарий хьагулдаьд ломо. МIарашца оахка а оахкаш, хи божабаьб цар, цул тIехьагIа Хьаькъало яххача дIа а бихьа, Iобиллаб.

Низагеи Майралгеи хи дIа а хьекха, аьннад Хьаькъало:

— Хьажал, доттагIий, аз ма берий е хи. Цу-духьа яхар аз шуга, Хьаькъал ца хилча Низа а, Майрала а пайда бац. Воккха саг волча бахаб уж.

Шоашта тIадилла гIулакх хьан мишта кхоа-чашдаьд акхар дIадийцача, аьннад царга вокк-хача саго:

— ХIанз оаш оашош уйла йича ховргда шоана, шоаех бакъ малагIа да.

Иштта гучадаьннад царна Хьаькъал бакъ-лувш хилар. Дехар даьд Низои Майралои Хьаькъалга:

— Боккъала а Хьаькъал, хьайца цхьана дIакхетийтадалара Iа тхо, хьо бакълувш хилар хIанз гучадаьннад тхона.

— Мегаьд хIаьта,— раьза хиннад Хьаькъ-ал,— шуца цхьана даха раьза да со.

ГАЗЕИ ЦУН БIИЙГИ

Хьуна йистте яхаш газеи бIийги хиннай. ЧIоагIа дукха езаш хиннай нанна ший цаI мара йоаца бIийг, цул хозагIа хеташ цхьаккха хIама хиннадац цун.

Цкъа цхьан Iуйран хьуна юкъе шоашта даа хIама да йодаш, бIийгага аьннад газо:

— ЦIагIара ара ма ялалахь, са хозаяр.

— Яргьяц со,— аьннад бIийго. НаIарах гIув дIа а белла, Iохайнай из.

Нана хьунагIа чуенна, бIаргкъайла яллалца, корах арахьежаш яьгIай бIийг, тIаккха цIагIа гIолла дIай-хьай удаш, тувсалуш, ловза йолаен-най. Из ловзар кIордадича, юха а корага Iо а хайна, арахьежаш цхьа ха яьккхай.

Сагота хийттад цунна цхьаькъа цIагIа ягIаш.

Ловзар а фу ловзар да готтача цIагIардар: хийцца дIай-хьай ада йиш яц, пенах тIакхет бат. Арахьа паргIата яр. ДIаара а яьнна, йодар-гьяр, хьуна йисте кхаччалца дIаи, тIаккха юхеи, нанас, арайоале — берзо хьоргья, аьнна-децаре.

Сов дуккха корах арахьийжа бIаргаш кIаьдденад цун, дезденнад цар ногIараш, тIагIерта яьннай наб. Тхьайсай бIийг.

НаIарах деча тато сомаяьккхай из. Нана цIаенай мотташ, гIадъяха ураиккхай бIийг, наIаргахьа дIатоссаенай.

— Малав хьо? — хаьттад цо.

— Со я из-м, хьа лоалахо,— хьачухезай бер-за оаз.— Хьаелла ниI.

— А, сога нане ма елла аьннад.

— Ай, сона ма елла аьнна хургдац цо-м, дIабаккха гIув,— бIийг хьаьстай берзо.

— А, Iа со хьоргья тIаккха.

— АьхIи, Iа дувцар... Аз сенна хьоргья хьо? Са-м сай кIоригаш я. Хоза а йолаш. ДIабаккха гIув. Со-м, кIеззига йIоах а енна, дIагIоргья. Хозий хьона? Аз хоза фаьлг бувцаргба хьона.

ГIув хьабаьккхаб бIийго. Цо из боаккхаше-хьа чуиккхай борз. ДIатIакхайда фоартангара хьа а лаьца, ги техай цо бIийг, тIаккха хьунагахьа еддай. Газа цIакхачар кхераш сиха хин-най из.

Борз ший къорг йолча дIакхаьчача, цига, къорга хьалхашка, ловзаш йоахкаш цун кIаьзий хиннай.

— Аай, ма хоза я ер! — ялхаш, гIадъяха бIийга гонахьа яьннай берза кIаьзий.— Тхоца ловза йоалаяьйий Iа ер? ХIай, нани?

— А, ер-м аз вайна пхьера енай,— аьннад берзо.— Тховсара дулх дуаргда оаш, са бераш!

— Дулх дуаргда! Дулх дуаргда! — яхаш, гIадъяха кхувсаяла йолаеннай берза кIаьзий.

Ена цIакхаьчай газа. Йийла латташ ниIи цIенна юхе берза лераши яйнай цунна. ЦIагIа дIачуяьлча, цу чу бIийг бIарга ца яйча, елха а елхаш, лаьтта Iокерчай из.

— Ва, хIанз фу дергда аз? ЦаI мара яцар, из а йихьай берзо! — яхаш, мухь бетташ хиннаб цо.

Цу ханна цIенна гаьна доаццаш тIехдаьнна дIадодаш хиннад цогал. Елхача газа Iимадаш а хеза, цун цIенгахьа хьайзад из.

— Хьо хIана елх, ва лоалахо? Фу даьд хьо-на? — хаьттад цогало, газанна юххе Iо а хайна.

— Айя, мишта елхац со, ва цоги, хIалакхиларго, берзо, сай бIийг а йихьа ма йи-тайий со.

НиI дIа а къайле, цIагIа ягIа аьннадар аз, се йодаш... ХIанз фу дергда аз, мишта яхаргья со?

— Хьо ма елха, лоалахо,— газа тее деннад цогал.— Хьо елхарах хьа бIийг цIайоагIаргьяц. Вай юхадекхаргда из берза.

— Мишта декхаргда из юха? Мала вухьар-гва цунах?

— Хьаькъал котдаьннад массаза а. ЛадувгIал, вай шинне фу дергда... Хьа бIийг яь ди дезде че яьяр аьнна, борз хьаехаргья вай.

ДIахо шоаш дергдар дIадийцад цогало... Шинне а сихха цIен юккъе кIоаг баьккхаб, цу тIа докъаденна зIар диллад. Цогал борз хьаеха дахад, газа даа хIама кийчде эттай.

Цогал наIарга деча, ший кIаьзашца къорга чу хиннай борз. БIийг е кийчъенна, багара шо-даш Iоухаш ягIаш хиннай из.

— Ва, бози! — аьнна, дIачукхайкад цогал. Хьаараяьннай борз.— Вай лоалахочо газо ший бIийг яь ди дездеш че яьяр, хьо цига хьаеха дайтад со.

Цецъяьннай борз. «БIийг аз йихьа хилча, цо мишта дезду из яь ди? — аьнна хийттад цун-на. Дале а, яха раьза хиннай борз. Хов хургдац газанна ший бIийг йихьалга, хьунагIа ловза яхай мотта хургда цунна.

«Тховсара цига пхьор дуаргда, бIийг кхоана яа ютаргья»,— аьнна, уйла яьй цо.

— КIаьзий йоалае мегаргйий? — хаьттад берзо.

— Мегаргья,— аьннад цогало.— ХIана ме-гаргьяц? Че ма йий из.

КIаьзий хьаара а яьха, бIийг араяргйоацаш къорга духьала гударг а оттаяь, цогалца йола-еннай борз, ший кIаьзий тIехьа а йолаш.

Газо, цогало шийна хьийххача бесса, худар даьд. Кадашка детта, из зIара тIа Iо а оттадаь, царга хьежа Iохайнай из. Борзи цун кIаьзийи гучадоаллашехьа, зIара кIала цIи лотаяьй цо.

— Хьайоллелахь, са лоалахо, хьай берашца йоагIа хьо? Цкъа къахийттад газана берза кIаьзех, бакъда, цу миноте, юхейисача, шоай нана моргаш хургья-кх шух а, аьнна, хийттад. Хозахета аьннадац, берза кIаза Iургара ма яйла.— Iоховшал, са бIийг яь ди да тахан, цу-духьа дийхадар аз шо.

— Ай, ма хоза бIийг я из,— аьннад цхьан берза кIаьзо.

— Ерста а я,— тIатехад берзо: — «Яь ди ... кхона енна ди хургда»,— аьннад ше-шийца.

БIийг шоай къорга чу йоаллилга дIааьннадац кIаьзаша. Нанас дIа ма ала аьнна хиннад царга.

Борзи кIаьзийи зIара юкъе ховшаяьй газо, шеи цогали йистехьа хайшад.

ХIама даа болабенна дукха юкъ ялаче, берза цхьан кIаьзо йIайха я шийна аьнна, ворох тIод хьекхад.

— Даа Iа, даа даьтта-худар, хударо дегIа йIовхал лу,— аьнна, теяьй из берзо.

Цун тIеххьа цхьакха кIаза а леткъай:

— Ой, йоаг со! — Ше яггIача дIа-са хьайнай из.

— Даа Iа, даа даьтта-худар, хударо дегIа низ лу,— аьннад берзо цунга а.

ЗIара кIалхара цIи тIехь-тIехьагIа чIоагIагIа лоталуш хиннай. Кхоссаеннай кхоалагIа кIаза а.

— Ой, нани, йоаг со!

— Даа Iа, даа даьтта-худар,— аьннад берзо цунга а. ТIаккха шийга а мухь баьннаб берза-га: — Уф-фай, йоаг со! — Тоссаеннай из. Тосса-лушше а даьга зIар чудахад: борзи цун кIаьзийи кIоаг чу, йоагаш латтача цIералла чу-еттаеннай.

— Ва-а оарц дала! Доаг тхо! — аьнна, мухь баьннаб берзага.

Газеи цогали кIоага дехьеи а даьнна, кхув-салуш хиннад.

— Хьона доаггIар да, хьона доаггIар да! Юаргьяцар-кх бIийг!

— Йиаяц! Дийна я бIийг!

— Мичай из? — хаьттад газо а цогало а.

— Къорга чу йоалл! ДIалургья, хьалдаха тхо!

— Кхы цIаккха хьайбанна тIакховдаргьяц аьле дош ле!

— Кховдаргьяц! Дош лу! Хьалдаха тхо! Берзаи цун кIаьзаштеи кIоаг чура хьалйов-

ла новкъостал даьд газои цогалои. ТIаккха борз хьалха а йолаш, болабеннаб уж бIийг йолча.

Баха дIакхаьчача, къорга духьала латташ йоккха гударг хиннай. ГIийлла Iаьхача бIийга оаз а хезай царна. ДIатIа а яйдда, гIертта къор-га духьалара гударг дIаяьккхай цар. ТIаккха цу чура бIийг хьаараиккхай. БIийг мархIа а елла, барташ доахаш хиннад газо.

— НаIарах гIув а белле, ягIа ма аьннадарий аз хьога,— яьхад цо.— Гой, хьона фу хул, на-нас аьннар ца дича?

ЦИСКИ ЦОГАЛИ

Дехкий лувцара тIера дац аьнна, наха эккха а даь, моцалла, халонна тIа мел боа чо Iо а баьнна, юртал ара, кхалажаш дIакхийссача дижа уллаш цхьа циск хиннад.

Шийна яа хIама лаха вIаштIехьа доале, наьха бун чура котам яхьа дага долаш, юрта йисте дена цогал тIакхаьчад цунна. Шийна из бIаргадайча, цец а даьнна, цогало хаьттад: «Сона ца довзаш цхьаккха а аькха ма дац. Хьо фу аькха да-те? Сона хIанзолца хьо санна аькха бIарга а ма дайнадац».

Ше цогала ца довзилга хайнача циска дага-дехад, цогал мелла говза дале а, из Iехаде. ТIаккха циско цогалга аьннад:

— Дунен тIа мел долча аькхан аьла лом да, лома нана цIокъ да, цу цIокъа нана да со.

ТIаккха цунах ший хьаша а даь, ший къорг чу из Iо а хоадаь, оакхарашта курал а еш, цун-ца даха дага дехача цогало цунга аьннад:

— Укхаза шийла а я, тIаьда а я, хьо со дол-ча даха доагIаре, аз дижа мотт кIаьдеи, дагIа моттиг йIайхеи екъеи хулийтаргьяр хьона. Яа котами, гIажи, москали, боабашки эшийтаргья-цар аз хьона. Боккъала доагIадалар хьо соца даха.

Бокъонца ше аьнначох цогал тийшалга хай-нача циско аьннад:

— Мегаьд, доагIаргда со, хьона иштта чIоагIа со дар дезе.

— Циск шийца дIа а дига, ший къорга чу дикагIча метте Iо а хоадаь, цунна, ше аьннача тайпара, даа хIама тIа а дахьаш, оакхарашта куралаш а еш лелаш хиннад цогал.

Котам, москал, гIаж а юаш дагIача цисках, ше тоа ме лу, чо тIа а баьнна, ше ма дарра циск хиннад. ТIаккха ше цо Iехадаьлга хайнача цо-голо аьннад цунга:

— Хьо цIокъ дац, хьо бокъонца дола циск да. Цхьабакъда, хIанз цIокъ да, аьнна, цIи дIахезай хьа. Хьо деце а цIокъ хиланза даргдац.

Ишта циски цогали дахача хана чайво цо-галга хаьттад:

— Хьайна фу делча бIаргадайтаргда Iа из цIокъ?

ТIаккха цогало аьннад:

— Хьо сайна дукха езаш хилара де а дийна, бIарчча бежан дахьаш хьо йоагIе, бIаргадайтаргда аз из.

— Мегаьд,— аьннад чайво,— дахьаргда аз.

— Цул тIехьагIа кхийттача берзо хаьттад цогалга:

— Аз хьайна берста устагI беча из цIокъ бIаргадайтаргдий Iа сона?

— Хайра мах-м бац Iа лур, хIаьта а хьа юхь йоагае керагIдалац сона. Цхьабакъда, устагI берста хила-м беза.

Цогало берза а, чайна а цхьа ди диллад дах-ка дезаш. Шоашта йиллача ханна, шоашка аьннача тайпара бежани берста устагIи дахьаш дена кхаьчад чаи борзи. Цогало царга аьннад:

— Из хьаарадаьлча цун шух бIарг кхете, цо хIалакдергда шо. Бози, хьо укх кIотарга тIехьашка дIалачкъа, хIаьта хьо, ча, укх хена тIа яла. Шоаш долчара дIа-юха ма хьалаш. Аз шо укхаза долга а ца хойташ, фо кхетийта до-аккхаш санна, арадоаккхаргда из.

Цул тIехьагIа чу а даха, цискага аьннад цо-гало:

— Хьох бIарг тоха ена чаи борзи я ара. Цар-на хьо циск долга дIахой, гIулакх дика хур-гдац. Мосаш а совсайийя, цIог урагIа а дахийте, царгаш гуча а яьхе, бIаргаш а къоарзадийя, хьалъара а даьле, наIарга гIолла цхьа-ши го а баьккхе, юха чудола.

Шийга цогало аьннача бесса, мосаш а сов-саяь, бIаргаш а къоарзадаь, цIог урагIа а дахий-та, гобаьккха а даьнна, кIотарг йолчахьа циск хьаластача, кIотарга тIехьашка лечкъа йоалла-ча берзо, кхера а енна, Iо а теIа, баьцаш оа-гаяьй. Цига, баьцо тата дича, дахкилг ба мот-таш, циск тIатоссаденнад.

Циска ше бIарга а яйна, из шийна доагIа мотташ, дIаиккхай борз, из бIаргаяйна циск хена тIа гIолла урагIа хьийддад, тIаккха хена тIа ягIа ча из шийна доагIа мотташ, кхераенна чукхийтта яьттIай.

Цига хиннар кхыча оакхарашта дIадувца борз дийна йисай, хIаьта цискаи цогалаи дезе бежанеи, хьаштдале устагIани, дог отте чани дулх хиннад.

ЛОМИ ЦОГАЛИ

Цамогаш хинна лом метта дижад. Цамогаш хиннача ломага хьажа ухаш хиннад деррига а оакхарий, хIаьта цогал, ломага хьажа а ца до-даш, из далар догдоахаш лелаш хиннад. Цогал ишта лелилга хайнача берзо аьннад ломага:

— Хьо далар догдоахаш, хьога хьажа ца доагIаш ма лелий цогал,— аьнна.

ТIаккха, берзо шийна мотт техалга а хайна, эггара тIехьа цогал а дахад ломага хьажа. Ломо хаьттад цогалга:

— Хьо дукха хIана гайнад, цогал, сога хьа-жа ца доагIаш, со далар догдоахаш лийннад хьо?

— Хьона дарба хилда, лом. Хьо делча-м укх берзах ца вича кхы ве тхьамада воацаш ма ду-сари тхо, аз мишта доахаргдар хьо даларга дог, хIана аьлча, хь делча-м укх берзо са даккха а мича дутаргдар тхо.— Со-м хьона дарба лехаш лийннад, хьона духьал кулг даьсса да эхь хе-таш,— аьннад цогало.

— ХIаьта, фу дарба денад Iа сона, хье ишта лийннадале? — хьаттад ломо цогалга.

— Хьона, даьра йоахар, йIайха йоллаш бер-за цIока тIакхеллача дарбане хургья,— аьннад цогало.

Iа сона лелабер тийшаболх ба,— аьнна, дIатIакхийттача ломо борз е йийна, хьаяьккха берза цIока йIайха йоллаш тIа а кхелла, Iодижад. Ломо тIера цIока хьаяьккха, цIийла керчаш, яла йоаллаш, етталуш уллача берзах ший бIарг кхийтача, цогало аьннад берзага:

— Шийга ца кхоачар дувцачоа иштта таIазар хул хьона!