Главная Стартовой Избранное Карта Сообщение
Вы гость вход | регистрация 28 / 03 / 2024 Время Московское: 8088 Человек (а) в сети
 

Часть 1

Оглавление<<<


Часть 1

    


ЛОРАДЕ ХЬАЙ КНИЖКА!

ЦIена долаш, хъа доалахь хургдолаш ер дешара книжка деннад хъона. ДIахо дуне, наъхо вахар довзара дIоагIа кхаъчад хъа бе. Дукхача наха къахъийгад ер хъога кхачийтара. Цудухъа даим дагакхоабаш хилала, укханах пайда эца безаш хъа зIамагIа бола новкъостий болга. Укхан бетта гарг бIехлургйоацаш каъхат тIахъоарчаде эггара хъалха.

Iайха хIама дуача хана ма деша книжка, бIехде тарлу Iа из. Юача хIама юстара даха хъай книжкаши тетрадаши.

Книжкана юкъе ма дехка ручкаши, къоаламаши, кхыйола сома хIамаши, хIана аълча, книжка тийгачара доасталургда.

Книжкай оагIоний саьнаш чу ма лестаде, тIехъагIа эттIалуш хургда уж. Книжка тIа къоаламаш ма хъекха, дневник леладе, хIаьта сурт дилла хъа безам бале, цу гIулакха алъбом да хъога. Эггара хъай везагIа вола доттагI мо лораде хъай книжка.

Автор


ГУЙРА


ГIАТТА, ДЕША ГIО!


Малх хьалкхийтта

БоагIа хьона,

ГIатта, деша гIо!

Дика хетар

Ду Iа тхона,

Хила дешархо!


Дади, нани

Раьза делга

Берий декхар да.

Тхона лов-кха

Iа дешалга —

Хила дешархо...


...ХIанз вай Даьхе

Сийрдаяьнна,

ГIоза лепаш я.

Дийша тIехье

Вай Даьхенна

ЧIоагIа эшаш я...

Озиев С.


Хаттараш:

1. Мишта кхетадир Iа «Хила дешархо!» яха поэта дешаш?

2. Дийша тIехье хIана эш Даьхенна?


АХКА ДАГАДОХА ВАЙНА


ДIайха ахка латтар. Цхьан Iуйран сецца чкъаьрий дахара ваха велар ши воша — Iийсаи Мувсаи.

Шолжа чу чкъаьрий лувцар юртарча бешара.

ЗIакаш а кийчдаь уж коара арабовлаш, тIехьаваьлар цар вошилг Ваха.

— Хьона хац зIак хьокха, гIараш еш чкъаьрий чувхадергда Iа! — аьлар Iийсас.

— Аз нIаний леладе новкъостал дергда шоана, гIараш а ергьяц! — сецацар Ваха.

— Вайца Iомалургва из чкъаьрий лувца,— аьлар Мувсас. Цунна къахийтар ший вешех.— ДIавига, дIавига! — аьлар нане а.

Цу дийнахь хьаIаь доацаш доагIар Шолж.

Лоам йоачан хиларах хургдар-кх из. Дукха чкъаьрий лийцар бераша. Царна юкъе Вахас лаьца ши модж-чкъаьра а бар.

II

Шоаш лийца чкъаьрий нанега дIаделар бераша. Нани чкъаьрий цIендеш йоаллаш, дIатIа а ваха, ше лаьца ши чкъаьра дIахьекхар Вахас. Нане хоаставир из.

Кхерза чкъаьрий дуаш багIаш, нане аьлар, Вахас лийца чкъаьрий эггара мерзагIа хиннад, аьнна. Вахас кхетадора цо бегаш белга.

ХIаьта а массане буача кхачанна юкъе ший дакъа хиларах доккхал дора цо.

Шадиев С.


Хаттараш:

1. Чкъаьрий мича лийцар вежараша?

2. Сенах доккхал дора Вахас?

3. ХIана аьлар нане Вахас лийца чкъаьрий эггара мерзагIа да?


ЧКЪАЬРЕ


Юрта ийсте, хьуна юхе

Ба цхьа боккха, хоза Iам.

Цига тха юртара бераш

Чкъаьрий санна нек де Iам.

Гой, цу Iам тIа Iура-сара

Чкъаьрий лувца бераш ух,

ЗIакаш ийца, нIаний ийца...

Эшац царна гIараш, мух.


Дик-дикагIа моттиг лохаш,

Бераш берда йисте лел.

Дото чкъаьрий арадоахаш,

Шоайла, бIа а тувсаш, дел.


Ахкан сайре. Делхаш догIилг.

Чкъаьрий курсаш саьргех ухк.

Бераш цIадолх дог гIоздаьнна,

Шоай болаш мо берриг мохк.

Евлоев М.


Хаттараш:

1. Мича нек де Iам бераш?

2. Фу де ух бераш Iам тIа?

3. Дог сенах гIоздаьнна долх бераш?


АХКА ЧАКХДАЬЛАР


...ГIоза ахка чакхдаьлар,

Доладелар дешара шу.

Дошо гуйре вайна ессар

Даькъала хийла из шун!


Ахкан юкъа низ чубенна,

СалеIа, ондадаьнна

Бераш школе чулестад.

Дуне довза безам этта

Цар шоай хьаькъал тIадерзадаьд.

Шадиев С.


Хаттараш:

1. Гуйрах «дошо» хIана оал?

2. Ахкан юкъа фу хиннад берашта?


IАЖИЙ БЕША


Сомаша екъяь сетташ,

Лаьттах кортош детташ,

Iажий ткъоврош я.

Беша гIолла хьувзаш,

Iажах эл тIа увзаш

Къона кхалнах ба...

Осмиев Хъ.


Хаттараш:

1. Мишта кхетаду Iа дешаш: «Лаьттах кортош детташ.» Фу маIан да цу дешай?


МУЖГЕИ ЧАИ
(эрсий фаьлг)


Мужгечуннеи чаннеи юкъе доттагIал тоссаденнад. ТIаккха чаво мужгечунга аьннад:

— Цхьана лаьтта аха вай. Хьона болх мишта бе беза ма хой, хIаьта низ сога боалл.

Аз дика новкъостал дергда хьона.

Iовдала а ма йий ер, хIамах кхета а мича кхет ер, Iехае йиш хургья-кх ер ча, аьнна, уйла а яь, мужгечо аьннад:

— Мегаьд! Лаьтта а аьха хорсамаш дIадувргда вай. Хорсамаш кхаьчача Iа хьайна лордаш (юхьигаш) хьоргья, хIаьта аз сайна хорсамий овлаш (бухьигаш) хьоргда.

Ча раьза хиннай.

ДIадийннад цар хорсамаш. Iалаьмате дика хьийкъар хорсамаш. Шоаш дийццача тайпара дийкъар цар уж.

Мужгечо шийна хорсамаш дихьар, хIаьта чанна лордаш елар.

Мужгечо хорсамаш чам болаш хиннад, хIаьта чангара яраш лордаш мара хиннаяц.

Ше мужгечо Iехаяьлгах кхийттача чайво аьннад мужгечунга:

— ХIанз дувргдолчох сона бухьигаш да, хьайна юхьигаш эца.

Раьза хиннача мужгечо аьннад:

— Мегаьд. КIа дувргда вай. ДIадийна кIа геттара дика хьийкъад. Чайво овлаш (бухьигаш) дихьад, мужгечоа юхьигаш-кIа кхаьчад.

Ше цIаькха а Iехаяьлга хайнача чайво аьннад мужгечунга:

— Гу сона, Iа се юха а Iехаяьлга. Кхы болх бергбац аз хьоца.


Хаттараш:

1. Мишта Iехаяьй ча мужгечо?

2. Хорсамаш хьан дихьад?

3. Лордаш хьанга кхаьчай?

4. ХIаьта, шозлагIа мишта Iехаяьй цо ча?

5. Фу аьннад чайво мужгечунга?


ГУЙРА


Ший дошоча меттара гIетта

Шийла малх сомабаьннаб,

Дошоча гуйранца этта

Лаьтта IажагIденнад.


Денош дика эттад,

Балха сухалбергба вай,

Хьажал, лакхчу лоам тIа

КIай лоа диллад.


ГIарагIураш


ГIарагIураш йолх бухь билла

ДIаьха ткъамаш лестадеш,

Лоаман гуйре йоагIа йиза

Дошо канаш ловзадеш.


Ма хоза да ка маьхаляьнна

Гуйра беркате чуйоагIаш,

Баьча балхах дог гIоздаьнна

Дезала духьала да воагIаш.

Яндиев Дж.


Хаттараш:

1. ХIана IажагIденнад, йоах, поэто лаьтта?

2. Iодеша «Гуйра» яхача стихотворене тIара уж мугIараш.

3. Мишта кхетаду Iа: «Баьча балхах дог гIоздаьнна дезала духьала да воагIаш» яха дешаш?


АКХА БОАБАШК

I

Iуйран сатоссаш ух тхо аьхки чкъаьре. Ма хоза хул-кх цу хана Iалам! Хьалхарча маьлха зIанарашца хувцалу сомадаьннача дунен сурт.

Цхьан Iуйран дар из. Сецца Iам тIа топаш яьлар. Оалхазараш кхераденна гIайтта дахар.

Тха юртарча наха Iам тIа топ ма кхоссийла, аьнна, яь ваIад йоландаь, цецдаьнна, бе даьхка зIакаш Iо а кхайса, топаш яьннача оагIорахьа Iодайдар тхо.

ЦIаькхаза а яьлар топаш. Тхо дайдда даха дIакхаьчача, топаш бе а йоахкаш, Iам тIа лелаш кхо къонах вар. Хаьнашка кхоачаш яр царна тIаювхаш хинна хьамча иккаш. ХIаране юкъах гIап хьерчар. Тхо вIалла а теркал ца деш, шоайла дIа-хьа къамаьл а деш, акха боабашкаш эрза юкъера лехаш лелар кхоккхе а.

II

Тха юртара нах бацар уж. Кхы са а ца тохаденна, Ахьмада аьлар:

— ХIана йоаю оаш боабашкаш! КIоригаш ма йий цар!

— ДIавала укхазара, когахъухарг! — аьлар дорхвеннача оазаца царех цхьанне.

— Тхона хьехар де венав хьо укхаза! Цул дикагIа да хьона, чуежа боабашк хьалаха Iа сона новкъостал дой!

— Топ техар хьо вий! Iайха хьалаха! — аьлар Ахьмада.— Укх Iам тIа аькхе аха бокъо йоацалга ца ховш да шо?

— ТIаккха хьо фу де венав укхаза сахилале? Волле, хьайга яхар де,— аьлар къонахчо кIаьдагIа.

— ГIоргвац аьннадий аз хьога! Хьай боабашк Iайха хьалаха,— аьлар тIаккха а эгIазвахача Ахьмада.

III

Ши чарахь, йоаяь цхьацца-шишша боабашк хаьн а элла, кхычахьа Iоволавелар. ХIаьта Ахьмадага лувш хинар ги боалла тIормии топи баь тIа Iо а дилла, хьамча иккашца хи чу ваьлар, эрза юкъера боабашк хьалаха. Из иттех метр дIахо ваьлча, цунна сов эгIазваха, сим бийста лаьттача Ахьмада, топа бIара а хьажа, аьлар:

— Кхы-м тохаргьяц Iа ер топ.

ТIаккха топ хьа а ийца, ма водда юртагахь ведар из. Тхо а дайдар. «Гарт-гарт» яхаш хьамча иккаш Iо а етташ, ведда тIехьавоагIар оаха

топ йихьа чарахь. Долххаше а юрт да волча дахар тхо.

IV

Делкъел тIехьагIа зулам даьча чарахьаштаий юртдас гIод теха лелхабича, Iам тIа дахар тхо кхоккхе а, топ кхийтта боабашк хьалаха а, цига нана йоацаш йиса кIоригаш кIалхаръяьха а.

Тоъал ха яьккхар оаха Iам тIа уж хьалехаш. Кхы уж кора а ца яь, тхоай лодка бердагахьа лаьллар оаха, цIадаха дагахьа. ЦIаьхха листача шарша юкъера «цIар-цIар» яхаш, кIоригаш Iехаш хазар сона.

— Сабардел! — аьлар аз лодка лоаллаш вагIача Ахьмадага.— Хозий хьона?

— Фуд цига? — хаьттар вокхо, согахьа а хьажа.

— ЛадувгIал! Шарш болчахьара Iеха кIоригаш хозий хьона? — ДIатIа лаьллар оаха лодка. ХIанз шаьра хьахозар уж Iехаш. Шарша дIаюкъедаьлар тхо.

V

— Хьажал дIа-а уллар! — цIогIа техар Идриса.

Шаккха ткъам Iохийца уллар нана-боабашк, цунна гонахьа кIоригаш яр хьувзаш. Тхо

бIаргагушше а дIа-хьа яйдар уж, хIаьта боабашк дIаяда гIерташ, цкъа-шозза тоха а енна, аллийсар: «Аз фу даьдар шоана, хIана техар оаш сона топ, кIоригаш ма йий са!» — яхаш мо гIайгIане хьежар цун гизгаш санна герга дола бIаргаш. Тхона боабашках къахийтар. Шинна а ткъамах дотаденна цIеш доахкар мискинга. Лазар дар кхераш шорттига айяь, лодка чу йиллар аз боабашк. Дукха ха ялале цун кIоригаш а хьакорайир тхона. КIоригаш хьалкхелцца царца цхьана хила езар боабашк. Уж лелае безам бар тха кхаьнне а. Кхадж тессар оаха. Кхадж сога кхаьчар.

Со чукхаьчача дади воаллар кхоален кIала эрзахи саьргехи тускараш деш. Хоза а сиха а дора цо уж. Боабашкага а хьажа, аьлар даде:

КIира далале ерзаргья ер-м, гIайгIа ма е оаш.

VI

Топа молха тIа а хьаьрца, боабашка ткъамаш эзза пахашкаца дIадийхкар цо. Цул тIехьагIа ший кIоригаш а тIехьа тускара чу я хоаяь, из се вижа уллача маьнге кIал оттадир аз, циско е жIале ара цунна хIама дар кхераш.

Даде аьннача тайпара, тоалуш латтар боабашк, дегI дахьар кIоригаша.

«Гаме боабашкаш» аьнна цIи дIаяхар цар. Бераша Гами оалар сох, хIаьта бокъонца йола цIи-м Мухьмад я.

— Мишта ера а ца ховш, сиха ена хьаэттар гуйра. Акха оалхазараш бIайхача мехкашка дIааха доладелар. Оаха дика а кхоабаш, йоккха хиннаяр боабашка кIоригаш а. ГIатта Iам тIа а яхе, сайран юха йоагIар уж шоай нана йолча, цар нана гIатта могаш яцар.

Цхьан Iуйран Iам тIа яха кIоригаш юхаях-канзар. БIайхача мехка додача боабашкий Iулаца дIаяха хила езаш яр уж.

ХIаьта цар нана ше яллалца тхоца яьхар, тхона цIагIа лелаеча боабашкий таьлмеш а доахаш.

Шадиев С.


Хаттараш:

1. Iам тIа бераш кхаьчача фу бIаргадайнад царна?

2. Фу аьннад Ахьмада?

3. Топ мича дIаеннай цо?

4. Мишта хиннай нана-боабашк, берашта из хьакорайича? Фу даьд бераша цун кIоригашта?

5. КIоригаш йоккха хилча мича яхай?

6. Фу хилар нана-боабашках? Шоана фу хет бераша даьчох?

7. Шоай меттаца юхадувца дувцар.


ХЬАЖКIИЙ КХАЙ ТIА


Лаьттан хьоанал,

Маьлха сердал,

Наьха хьоцар

Хиннад хьона хьайна ма та.

Цудухь беркат

Шортта долаш

Хьийкъа улл хьо,

Сийна аре, хьажкIий кха...

Осмиев Хъ.


Хаттари тIадуллари:

1. ХIана хьийкъад, йоах автора, хьажкIий кха? Фуд цунна ма хиннар?

2. Дагахь Iомае стихотворени.


ОАЛХАЗАРАШ БIАЙХАЧА МЕХКА ДIАУХ


Октябрь бутт — гуйрен бутт лоархIаш ба. Хьунашкеи кхашкеи гаьнаши буци IажагIъенна латт. ТIехь-тIехьагIа шийлагIа хул Iуйреи сайреи. Ди лоацлуш доагIа. Хьунаш а кхаш а доассалуш латт. Аьхки укхаза даьхача оалхазарий ашараш хIанз хозаш яц. БIайхача мехкашка дIадахад оалхазараш.

БIаьсти яьлча юхадоагIаргда уж.

Iаламо хоза догам дича санна, тайп-тайпарча бесаех маьлхе лепаш латт хьунаш. IажагIеи моажеи бесаех да гаьнаш тIара Iолегаш латта гIа. Ерзанйоалаш латт сомий бешамаш. ГIарагIураши гIажаши хьуна йистошка гулалуш, доккха Iул а дий, гIетташ дIаух. Кхо са а бий, шоаш ахка даьккхача моттигашца Iадика ювцаш го а баьккхе, къулбехьенгахь дIайолх гIарагIураш. «Кър-кър» яхаш Iехаш Iадика ювц цар вайца а.

Шадиев С.


Хаттараш:

1. Гуйрен малагIа белгалонаш хул октябрь бетта?

2. Мича дахад оалхазараш?


ГУЙРЕН ГIУЛАКХАШ


Гуйра чуерзае гIерташ, сихбенна къахьегаш хул нах. Шелал оттале дукха да де дезаш. Чу а ийца, ларма чу йолла еза коартол, хох, хьажкIа, сом. Чудена, доахана Iа доаккхача моттигашка, дIаоттаде деза доакъар: йол, ча, гIадамаш. Iай шийла гургйоацаш тоаде деза цIенош, хьайбай кхийнаш, котамийи гIажийи горингаш.

Гуйре эггара дикагIа йола ха я сомий гаьнаш дIайогIара а, хIана аьлча, дикагIа чIоагIлу цар овлаш.

ХIаьта йоккхий сомий гаьнаш гонахьара ахка еза, нIана латаргбоацаш, Iолийга гIа гул а деш, доагаде деза. Цу гIаца гаьнаш юача садоахкача хIамаша тесса фу хул, тIаккха цIеро из доагаду. Гуйран сомий бешамашка боккхийчарца цхьана къахьегаш хул дукха бераш.

Шадиев С.


Хаттараши тIадуллари:

1. Гурахь гIулакхаш дукха хIана хул наьха?

2. МалагIа балхаш ду гурахь?


КИЦАШ


Ди дийкха дар, аьнна, кхоллар доацаш ма гIо, визавар аьнна, кхача боацаш ма гIо.

Воча денах дика ди хиннад, воча сагах дика саг хиннавац.

Iуйре цIийелча маша кийчбе, сайре цIийелча кхача кийчбе.

Царг йоацаш борз хиннаяц, шелал йоацаш Iа денадац.

Гуйран михо кхо во денад, бIаьстан михо кхо дика денад.


ТIадуллар:

1. Хьехархочун новкъосталца маIан де кицай.


Вай Даьй-мохк

 border=


ХЬА ДАЬХЕ — ГIАЛГIАЙЧЕ

I

Фу яхилга да Даьхе яхилга? Из хьо Iоваь, хьалкхийна моттиг я. Хьа Даьхе — ГIалгIай мохк ба. ХIана аьлча, эзараш шерашка укхаза баьхаб хьа дай, укхаза Iоваь хьалкхийнав хьа да, хьа нана, хьо, хьа вежарийи южарийи.

Тайп-тайпарча къамаех бола нах бах ГIалгIай мехка. Уж ба эрсий, нохчий, гIалгIай, татараш, корейцаш, иштта кхы дуккха бараш.

Уж шевар цхьан бартагIа бах, цхьана къахьег кхашка ялат, баьцадаараш кхедеш, нах дикагIа бахара торонаш хьаеш.

II

Боккха бац ГIалгIай мохк. Къулбехье вайна гу лакха лоамаш. Уж кхыметтел аьхкий а кIай хул. Лоа улл цар бовхьаш тIа. Лоамашка хьунаш я оакхарий а лелаш. ХIаьта малхбузехьа яда гIалгIай юрташи городаши. Царех йоккхагI-чарех я городаш: Назрань, Малгобек, Карабулак; юрташ — Экажкъонгий-Юрт, ТIой-Юрт, Ачалкхе, Орджоникидзевская, иштта кхыйола юрташ. Лоаман ГIалгIайче оал лоамашта юккъе ядача юртех. Уж я ДжIайрахье, Ольга тIе, Хьули, Оалкаме, Мужече, Галашке, иштта кхыяраш а.

III

Вай республике гIолла IодоагIа хиш: Шолж, Эса, Iарамхи, ГIалми, кхыдола зIамига хиш а.

Массанена а эггара хьамсарагIа хет нана, да, хIана аьлча, дукха беза массанена а шошоай дай-ноаной. Ишта дукха беза вайна массанена а воаш Iодаь, хьалкхийна, бIаьш шерашка вай дай баьха ГIалгIай мохк а.

Шадиев С.


Хаттараши тIадуллари:

1. МалагIа моттиг я хьа Даьхе?

2. ХIаний из хьа Даьхе?

3. Малаш бах ГIалгIай мехка?

4. ЦIераш яьха ГIалгIайчен городий, юртий.

5. МалагIа хиш Iоух вай мекха?


Наьна лоамаш


КIай кийнаш хьаь тIа яьха

Шекара кортош къегадеш,

ЦIимхара юхь Замо аьха

Латт шо, оалхазараша декадеш.


Да воаца гIийла бой хинна

Тха миска дай шух хьийрчаб,

Наьна йIовхал шух таръенна

Заманца къувсаш уж баьхаб...

Яндиев Дж.


Хаттараши тIадуллари:

1. МаIан де «КIай кийнаш хьаь тIа яьха» яхача дешай. «Ше-кара кортош» хIана йоах поэта?

2. Мишта баьхаб, йоах автора, вай дай?


ЛОАМАШКА


Аьхкий, каникулаш йолча хана, лоамашка вахавар со сай даьца. Ма чIоагIа хоза яр-кха цига! БIарг ма кхоачча лакха лоамаш, кIоарга аьлеш, шийла шовдаш, къоарза кIувс санна, баьции аренаш, баьццара хьунаш, тIох яь гIалаш...

Хьулена тхо хьалмагIдаьлча, тхох кхийтар цхьа воккха саг-лоамаро. Iабдул-Рашид яр цун цIи. Аз-м дади оалар цох. Мас шу даьннад хьа, аьнна, хаьттар цунга са дас.— Дезткъеи ворхI шу да са,— аьлар къоаночо. Аз йоккха тамаш йир-атта, кадай лелар из халача лоаман такилгашка гIолла...

Гамботов Б.


Хаттараш:

1. Мишта яр, йоах автора, лоамашка?

2. Фу дайзад кIаьнка лоам вахача?


Машар эш


Халкъашта эш мерза машар,

Безац къиза, шийла тIом,

Вайна деза иразе вахар,

Безац цIаккха а цатоам.


Вай ях массане а герзаш

Дунен тIара дIа а даьха,

Даьх вай маьрша, дог а делаш,

Халкъаш паргIата даьха.


Йицлац яьга уж городаш...

Из Iоиха дIайха цIий,

ТIем тIа воI вийна, дог делхаш,

Нанас вIашкакхихьа бий.

Чахкиев Ю.


Хаттараш:

1. Машар хIана эш наха?

2. ТIом латтача хана фу хул?

3. Дувца тIеххьара байташ гIалгIай, нохчий тIемаех дувза-

дий.


ХЬА ЙОККХА ДАЬХЕ — РОССИЯ


Россия, аьле, цIи йоаккх вай ГIалгIайче чуйоагIаш болча боккхача мехках.

Цун керттера йоккхий городаш я Москва, Санкт-Петербург, Ростов, Новосибирск, иштта кхыяраш а.

Россе мехка IодоагIа доккхий хиш. Царех да Волга, Дон, Печора, Лена, Обь, Амур, яхараш. Цу хишка дукха чкъаьрий да. Россе доазонца шийтта форд а доккхий Iамарч а да. Россе мехка бIаь совгIа къаман нах бах. Царех ба эрсий, украинцаш, татараш, башкираш, черсий, жугатий, иштта дIахо а. Россе мел баха нах цхьатарра бокъонаш йолаш, вIаши барта болаш, къахьегаш бах.

Россе мохк — Iалаьмате боккха мохк ба. Листа хьунаш я, дуккха оакхарий а лелаш. Россе мохк мел боккха ба ховргда цхьан масалах. Цун малхбоалехьа бийса йолча хана, малхбузе ди хул. ХIаьта къулбехье йIовхал латтача хана, къулбаседе ша улл, цига ях хьона йовзаш йола кIай чарч а морж яха хи чу лела аькха а.

Росси вай йоккха Даьхе я. Вай зIамига Даьхе — ГIалгIайче санна, из дукха езаш, моастагIех лораеш, тоае гIерташ къахьегаш бах беррига нах.

Шадиев С.


Хаттараши тIадуллари:

1. ЦIи яккха вай йоккхача Даьхенах.

2. МалагIаш я цун керттера городаш?

3. Мел боккха ба Россеи мохк?

4. ЦIераш яха шоашта йовзача Россеярча городий, Iамий, хиний.


ВАЙ ТУРПАЛА ЮРТАШ


Массехк турпала-юрт я ГIалгIай мехка. Царех турпала-юрташ хIана оал гIалгIаша? МоастагIий эскараш вай мохк баккха делча, цу юрташка баьха беррига гIалгIай духьала а этта, тIом барах оал. Масала, царех я Экажкъонгий-юрт, Долакха-юрт, ТIой-юрт, СоагIапче яха юрташ.

Шортта герз а долаш, Деникин яха инарал хьалха а волаш, моастагIий эскар тIалатача, цу юрташка баьха кхалнах а маIанаха, кхелата бераш а духьала эттаб моастагIчоа.

Бирса тIемаш даьд цар моастагIашца. Дукха моастагIий боабаьб, шоай юрташка чу ца боалийташ, шоаш а дукха лийгаб цу тIемашка. Цудухьа оал цу юртех — турпала юрташ. Уж еррига юрташ йоагайир моастагIчо, цхьабакъда гIалгIай эшабе маганзар цунна.

Шадиев С.


ВАЙ ГЕРБ

Герб вай республика паччахьалкхен сийлен белгало я 1993 шера хьаяьй гIалгIаша шоай республика — гIалгIай паччахьалкхе. Цун керттера город Магас я. ГIалгIай мохк Россе паччахьалкхенна юкъебоагIаш ба. ГIалгIай герба тIа белгалдаьд из.

Герба маIан фуд аьлча, из да ГIалгIай Республика корта мукъалеи нийсхои йолаш ях, яхилга. Цу герба куц из маIан гойташ дилла да.

КIайча бесо белгалду гIалгIай халкъ уйла-нигат цIена долаш хилар; сигала бос-маьрша сигале езар; баьццара бос-Iалама бос.

ГIалгIай даим хиннаб шоай Iалам дукха дезаш, цул совгIа вай бусулба нах да яхилга а да из. ЦIе босс-гIалгIай халкъо ший вахар бахьан бIаьш шерашка лоаттабаьча къовсама сийле я. IажагIа бос-сага а Iалама а вахар телача Маьлха бос ба.

ГIалгIай Республика паччахьалкхен герба сурт тIалатташ хила деза паччахьалкхен лоархIам бола каьхаташ, паччахьалкхен байракх.

Шадиев С.


Хаттараши тIадуллараши:

1. Фуд герб яхилга?

2. Маца хьахиннай ГIалгIай паччахьалкхен?

3. Хьадувца герба маIан.

4. ГIалгIай герба сурт дилла.


ГIАЛГIАЙ РЕСПУБЛИКА БАЙРАКХ

Байракх — вай гIалгIай къаман паччахьалкхен сийлен белгало я. Цун куц хьона гу укх сурта тIа. ГIалгIай къаман сийле белгалъеш диллад байракха куц, цун бос.

ГIалгIай Республика байракх айю ГIалгIай Республика Президент болх беш вагIача ЦIен тIа, ГIалгIай Республика паччахьалкхен Iаьдала моттигашка. ЦIай дездеча деношка из байракх шо-шоай цIен тIа айе бокъо я бахача наьха а.

Шадиев С.


Хаттараши тIадуллари:

1. Миштай гIалгIай байракх? Хьадувца цун куц.

2. Мича айю гIалгIай байракх?


КИЦАШ


1. Барт ийгIача коа дика денадац.

2. Барт боаца фусам шийла хул.

3. Борз хьунагIа мара сецаяц.

4. Вираца лаьтта Iаса вирах Iийхад.

5. БIаьстан дено Iана бутт кхоаб

6. Во дош къорачоа а хоз.

7. Дезал дика — беркат дуккха.


ТIадуллар:

Хьехархочун новкъосталца кицай маIан де. Дагалаца кицаш.


БЕРИЙ ВАХАР


Фу аьлар лоро?


Гурахь дар из. ЦIаьхха цамогаш а хинна, больнице вигар Iаьла.Че лазаяьнна мухь бетташ велхар кIаьнк. Барзкъа тIера Iо а даьккха, цунга хьажа эттар лор.

— Фу йиаьй Iа? — хаьттар цо Iаьлийга.

— Iажаш! — аьлар, кIаьнка, бат а озаш.

— Кхы?

— Кхораш а биаьб!

— Кхы?

— Хьачаш хьалхагIа биабар аз,— низткъа аьлар бос бахача Iаьлас.

— Билабарий уж? — хаьттар лоро.

— Аз-м цIаккха билац уж! — жоп делар Iаьлас.

— Цудухьа лазаяьннай-кх хьа че! — раьза вацар лор.— Iа бIеха боллаше а уж баарах хин-над лазар. ХIанз эттIа ца вича варгвац, шоргаш хьалдикъад хьа.

Цу дийнахье а эттIаваь, Iаьлий че цIенайир лораша.

Цхьан бетта больнице иллар Iаьла. ЧIоагIа гIелвенна, дегIацара низ беха вар из. Из цIаводаш лоро аьлар цунга:

— ХIара Iуйрани сайрани царгаш цIенае-лахь, сапаца кулг-юхь дила мара хIама ма яа-лахь. ХIаьта соми баьцадаари Iайха даале кIедж яккхача хица дила деза. Хьай дегI а барзкъа а Iа цIена леладой, унахцIена хургва хьо.

Шадиев С.


Хаттараши тIадуллари:

1. Че хIана лазай кIаьнка?

2. Фу аьннад лоро?

3. КIаьнк вийрза цIаводаш лоро аьннар юхадувца хьай мет-таца.


МЕКЪАЛ


Дехар ду аз шуга, бераш,

Оаш мекъалца барт ма белаш,

Нагахь санна барт бой цунца

ЦIаккха аьттув хургбац шуца.


Урокаш е шо Iохайшача

Наб тIагIерте, халаш, бераш,

Гарга я шоана мекъал, гарга...

Бераш, хила цунах кхераш...


Даим сома баргал санна,

Мекъал хьерчаргья шух денна,

Яхаргда цо: — Кулг ма дила!

Яхаргда цо: — БIеха хила!


Нагахь санна оаш цо яхар

Хьа ца дой цун футтаройна,

Дог а даьттIа, лергья мекъал,

Из деррига бIаргадайна.

Арчаков С.


Хаттараш:

1. Фуй из мекъал яхар? Iа мишта кхетаду из?

2. Фу де деза мекъал дIаяккхара?


ХЬАША ЛАРХIАР


Шоайцига хьаша веча, сиха даде кий тIа а тилле, цунга моаршал хатта вода ворхI шу даьнна Башир.

Хьаша волча чуваьлча, наIара юхе ший дегI нийсдеш дIа а этте, тIехкарах цо пIелг тессача, вIаши моаршал хоатт оаха.

ТIаккха аз хаттар ду цунга:

Хьо малав? ГIалгIай меттала яккхал хьай тайпан цIии, даь цIии, хьай цIии!

— Со Бешлоамнаькъан Хьасана воI Iумар ва,— жоп лу кIаьнко.

— Алал тIаккха, хьо волча вена хьаша, воккхагIвар мишта лархIа веза?

— Хьаша, воккхагIвар, бехкевар магIаваккха веза. ХIама дуача хана, мел эшар хьатIадахьаш хила веза зIамагIвар, из уралатта веза, эгIа а ваьнна. Чуара бовлача хана, зIамагIвар тIехьа хила веза.

Уж новкъа болхача хана, воккхагIвар, бех-кевар аьтта оагIорахь а вуташ, зIамагIвар аьрда оагIорахь вала веза. Уж гIулакхаш иштта ца ле-ладой, эхь хул зIамагIчоа...

Танкиев А.


Хаттараш:

1. Хьона хой гIалгIай эзди гIулакхаш? МалагIаш да уж? Хьадувца.

2. Хьашана гIулакх мишта де деза?


ВОККХАГIАЛ — ЗIАМАГIАЛ


ХьалхагIа дIаволалу цаI-цхьанне-м шийна ловча бесса ваха йиш я. Цох хьакхет шоллагIвар, нагахь санна зIамагIвале, аьрда оагIорахь воалл из, воккхагIвале — аьттехьа отт. Иштта хила деза вайнаьха эзделах ши къо-нах вIашагIкхийтача: воккхагIвар — аьттехьа, зIамагIвар — аьрдехьа.

Мишта хургда тIаккха царех кхоалагIвар хьакхийтача? Нагахь санна кхоалагIвар цу шиннел зIамагIа вале, из аьтта оагIорахь вала веза. ХIаьта из кхоалагIвар цу шиннел а воккхагIа вале, тIаккха из юкъе а волаш, вож шиъ-цаI аьттеи шоллагIвар аьрдеи оагIорахь вала веза цунна.

Нагахь санна из кхоалагIвар воккхагIчул зIамагI а, зIамагIчул воккхагIа а хуле, тIаккха из воккхагIчул аьрдехьа вала веза, зIамагIвар аьттехьа а воаккхаш. Нагахь санна царна наькъа шорал ца тоъе, зIамагIбараш тIехьашка бовл, хьалхара моттиг воккхагIчоа юташ.

Маьршача новкъа къонахий болхе, воккхагIвар юкъе е хьалха вода, хIаьта маьрша беце, кхерама духьала зIамагIбараш овтт, воккхагIвар шоай ноакхошца дIахьулавеш.

Шадиев С.


Хаттари тIадуллари:

1. ЦIа воккхагIа хилча, зIамагIвар малагIча оагIорахь вала веза уж новкъа болхаш?

2. Хьадувца гIалгIай эздела хьакъехьа хьайна ховр.


ТУМИ


Пенах букъ а теха, даггара велхаш латтар тенна кIаьнк.

— Фу даьд цунна? — хаьттар, хьатIа а ена, цхьан кхалсага.

— Из-м Туми ва, Iовдилг,-жоп делар лов-заш доахкача бераша,— оаха кхеставу из, тхоаш-та сакъердам баккха.

— Фаьлг бувц аз шоана, бераш? — аьлар кхалсага цIаьхха.

Бувцал тхона, даьци!

— МоцагIа борз хиннай хьунагIа яхаш ший кIаьзашца. Хоза безаме, онда хиннай кIаьзий, цхьаннегара дIа мел иккхар. Из цаI дегIа ийша, оамала аьсала хиннай. Вокхарна из езаш хинна-яц. Наьнах якхача хана а из дIатетташ хиннай цар. Шийца йолча хана-м нанас лораеш хиннай из.

Йоккха хилча кIаьзий къасташ хул. Йо-ккхий хиннай уж а. Къаста деза ха а хьатIаэттай. Йолаеннай уж, бертий ордингах дIа а кхийтта. ХIанз хIаране ше Iалашдеш хин-над шийна напагIа.

— Ер фуй? Хьо сенна енай тхона юкъе, ва эсала хIама! — аьнна, човхаяь эккхаяьй из йоккхача берташа.

Корта чу а белла, хьунагIа гIолла дIа а яха, хи йисте берда тIа Iойижай борз...

— ТIаккха, даьци, тIаккха?

— Фу дер-д цо, миска, мича гIоргья из, шийчар а эккхайича. Берда тIа Iо а йижа, ен-най-кх...

Цхьа дош аьнна а йист ца хулаш латтар бе-раш. Диканца фаьлг чакхбалар догдоахар цар.

— Къа деций цун, ва даьци? — иккхар юххера а берашка.

— Цун деций къа? — аьлар кхалсага, Туме-на кулг дIатIа а хьекха.— Аькхах къахеташ хилча, сагах хета мегаций? ХIана велхаву оаш из?

Цецдаьнна, багенаш а йийлла латтар бераш.

Базоркин М.


Хаттараши тIадуллари:

1. ХIана велхаш хиннав кIаьнк?

2. Мишта кхетабаьб Iа дувцара чулоацам?

3. МаIан де кхалсага тIеххьара аьннача дешай.


ИЙ ДА БЕХКЕ (Хиннар)


— Жи, Мадина, дIаяхал пхьегIаш, Iочухьо уж нана-цIагIа,— йоах нанас ший ворхI шу даьннача йиIигага.— Хьаына-цIа цIена хила деза даиман. ЦIаьхха воагIа бехке саг.

— Ойя, хIанз мара дIа мича бахаб уж хьаьший,— раьза йоацаш йистхул Мадина. Сурт дуллаш ягIа из берий-цIагIа. Лац цунна ший сакъердамеча балха тIераяла.

Йолле сиха, хьайга аьннар де! Ха йода вай-на.

«Брр, брр» делле, хьаена, пелаш а оаркхин-гаш а шинна бе дехке, юхайода Мадина.

Шин цIен юкъе теха да керда ий. Ардакха йистах ког дIакхийте, тарк йиIиг. Цхьа пела, Iодеже, зарггIе дох.

— Айя, фу дир Iа хIанз? — тIачовх нана.

— ХIана йохаю Iа уж пхьегIаш?

— Со... со яц из,— елха чIехк Мадина.

— Малав из тIаккха?

— Ий да-кх, из ий, гоама а долаш. Елалу нана.

— Хьайл, мустагударг, цхьаккха а латий цунах...

Кодзоев Т.


Хаттараши тIадуллари:

1. Мишта кхетабар Iа дувцара чулоацам?

2. Ий бехке хIана дир Мадинас? Бакъ йий из?

3. Дувцара маIан де.


ДОККХА ДИЙ ДУНЕ?

— Вошилг, доккха дий вай дуне?

— ДIа-а латта лоамаш гой хьона? Цига кхаччалца да дуне. Дуненна го баьккха да уж лоамаш. Цу лоамашта дехьа кхы вIалла хIама дац.

Цхьа ха йоаккх йишас лоамаш долча оагIорахь хьежаш.

ТIаккха юха а хетт:

— Хьона мичахьара хов из? Хьо кхы цига хиннав?

— Хиннавац со-м. Сога... чIагаргаша дийцад.

— ЧIагаргий мотт хов хьо-на?

— Хов.

— Алал тIаккха, дIа дагIача чIагарго фу йоах?

— Ма дукха хаттараш тел, йоах, цу йиIиго.

— Из яхац цо-м. Цо фу йоах хой хьона?

Ма дукха оапаш бувц, йоах, цу кIаьнко.

Хашагулъгов I.


ОХЦА МУВСА


Iийсас лыжаш говза хехк,

Лайлас лай тIа сурташ дехк,

Сале, Яхъяс мунда ю,

Ювсе лайвах гIала ю.

Массане сакъердалу,

Алхха Мувсай саготлу.

Духьаллелх из Iийсайна,

Футтаре ю Лайлайна,

Мунда, гIала йохаю,

Гоамлургвар цо леладу.

Цудухь бераш цунах къехк,

Охца хиларо юкъ ехк.

Мазиев М.


Хаттараш:

1. Шоана юкъе нийслой из тайпа кIаьнк?

2. Мишта хила веза берашца хье гоам ца валийтара?


АДАМ


Ара лелаш,

Шуца ловзаш,

Деша вагIаш

Ва из кIаьнк.


Вовзий шоана,

Вайрий шоана,

Адам яха

АьрдагI кIаьнк?


Метта ира,

Юхь тIар бIеха,

Цисках, жIалех

Iеха хов.


Велхаш, цIувзаш,

Во мотт бувцаш,

Хул берашца

Доахаш дов...


Бовзий шоана

Адам моргаш?

Царех дерриг

Бераш дел.


Нагахь из мо

КIаьнкаш бовзе,

Елаш царна

ЙоагIа кхел.

Шадиев С.


Хаттараш:

1. Шоана юкъе нийслой Адам моргаш?

2. Фу ду оаш цун оамал тоаяра?


МУРАД


Iуйран деша ух Мурад. Из шоллагIча классе ва. Iуйран балха ух цун да а нана а. ХIаьта зIамагIвола вошилг Тамерлан метта наб еш ул-лаш хул уж арабовлаш. Мамас сайран яа хIама кийчъю царна. Мурад школера чувеча, Тамер-лан гIатта, ловзаш лелаш хул. Мурада цунга кулгаш дуллийт. Мамас сийсара шоашта кий-чъяь яа хIама йIоахь а йий, Тамерланаца цхьа-на хIама дуъ цар. ТIаккха шинне цхьана пхьегIа юлл. Йилачул тIехьагIа, уж шоай метте дIаоттаю. Мурада ше цIагIа нув хьокх, хIаьта ялх шу даьннача Тамерлана тIаьдача пахашка-ца массанахьара дом дIабоаккх. ТIаккха Мура-да берий книжкаш деш Тамерлана, алапаш Iомаду, ший урокаш а ю. Мурада чIоагIа раьза хул Тамерлан. Из а кастта деша гIоргва.

Шадиев С.


Хаттараши тIадуллари:

1. Фу ду Мурада, школера чувеча?

2. Хьо мишта хьож зIамагIбарашка?

3. Уйла е дувцара чулоацам а.


ВАХИЙХ ГАМАЖ ХIАНА АЬЛАР?


Аьхки хий дуллаш аьхка ийрчаяккхар Ваха вахаш хинна улица. Турбаш сангар чу Iочу а яхка, цхьа бахьан лаьтта тIа а хьакха, дIабахар уж. Гуйран догIаш доладелча, когаш чуухаш хотта баьлар цар улица тIа. Болхлоша дитача кIоагашка, уж хьалдузаш, хий эттар. ДIа-хьа аха хала дар наха.

Цхьан дийнахь школе тIехьавусаш вар Ваха. Сихвенна водаш кIоага чу а ийккха, вер-рига бIехвир из. Юха цIаваха барзкъаш хувца кхувргдоацилга а ховш, ший хоттийла диза барзкъаш а тIехьа, школе вахар из. Школе гур-гал а теха, бераш классе чудахадар.

— Чува мегий? — аьнна шоай классе чу-ваьлар Ваха. Цецъянна бIарахьежача йисар цар хьехархо Зарема Ибрагимовна.

— Хьона фу даьд? — хаьттар цо. Кертагара денз когашка кхаччалца хоттех хьалвиза, бIаргаш детташ латтар Ваха.

— Ди дика хилда шун! — аьлар цо шортти-га.

— «ГIогI», аьнна елаелар еррига класс, цун ди бIаргадайна.

— Гамажашца кийрча-м вагIац хьо? — аьлар из футтаравеш дешархоех цхьанне.

ЭгIазвахар Ваха, ше фу аргда ца ховш, дег чу дессар дIааьлар цо:

— Шоана-м белам баьннаб, ховргда-кх хIаьта кхоана са метта шо нийсделча! Аз ког е кулг кагдаьдаларе а деларгдар шо? Хьехархо-чунга дIадийцар Вахас шийца хиннар.

Шадиев С.


Хаттараши тIадуллари:

1. Хоттийла чу хIана вахав Ваха?

2. ХIана дийлад цох бераш?

3. Дувцара чулоацам хьабувца.


ДЕША АХА КIОРДАДАЬД

I

ШоллагIча классе деша ухар Ахьмад. Деша а язде а Iомавеннавар из. Язде а хов сона, деша а хов, тIаккха сенна ух со школе, аьнна хетар цунна. Ший портфель бе а елла, чувера из. На-нас хаьттар:

— Сов хьалха чу хIана венав хьо, урокаш яцар шун?

Яр,— аьлар Ахьмада.— Кхы деша ваха бе-зам бац са! Язде а деша а со Iомавелча, сенна ух школе?

— ТIаккха фу дергда Iа? — хаьттар нанас.

— Мишта фу дергда? Болх бергба-кх Iа мо! — цецваьлар Ахьмад.

Ахьмада нана лор яр.

II

Мишта язъе еза уж? МалагIа молхаш язъе еза? — хаьттар Ахьмада.

— Лор веций хьо! — аьлар нанас.— Iайха уйла а йий, язъе.

— Сона безац лорий болх. ДикагIа да сона, папа мо инженер со хуле.

Сайрен балхара чувера папа.

— Со кхы школе деша ухаргвац,— аьлар цунга Ахьмада.

— ТIаккха фу де безам болаш ва хьо? — хаьттар дас.

— Хьо санна болх беш хургва со.

III

Мегаьд,— жоп деннад дас.— Цхьана балха ухаргда вай. Ер я хьона машина чертеж. Из ма-шина тоае езаш я. Хьалахал цун еха моттигаш. ТIаккха тоаергья вай из.

Дикка уйла йир Ахьмада. Из вIалла кхеташ вацар цу чертежах.

— Папа,— аьлар цо,— мишта кхета веза укх хьа чертежах?

КIаьнка бIарахьежа велар даьлар даьга.

Ахьмадага аьлар цо: — школе а дийша, тIаккха институте а ваха Iа деше, кхетаргва хьо.


Хаттараши тIадуллари:

1. Фу хеташ вера Ахьмад школа йита лаьрхIа чу?

2. Мишта кхетаду оаш нанасАхьмадага оттадаь хаттар?

3. Дел маIан даьи виIий хиннача къамаьлах.

4. Саг мел вах дешара урхаш бе хилча бакъахьа я е яц?!


БОКЪОНЦА ВОЛА ДОТТАГI

I

ТIом латтар. Ши кIаьнк — Идриси Бахьай-ги — доттагIий бар. Цхьан классе деша баьгIабар уж тIом хьалца. Цар юрта моастагIий баьхкар. БоккхагIбараш байдда дIа а баха, уж шиъ висар юрта моастагIчо фу леладу хьажа.

Дийнахь хьажкIашта юкъе бийша бадар уж. Бийсан моастагIчо юрта леладеча хIамаех, уж мича Iобувш, герз мича лоаттаду, тIема кхоа-чам миштаб хьожаш, тахке, хьунагIа латтача вай эскарга хоам кхухьар цар.

ТIаккха вай бIухота дика накъадоалар бера-ша даь хоамаш.

II

МоастагIий шекбувла болабелар:

— Сенах хов царна вай къайленаш? Ма-лаш-б цар разведчикаш? Из бахьан бийсан ха чIоагIдир моастагIчо.

Баьдеча бийсан хьажкIашта юкъера ара-баьнна Идриси Бахьайги юрта йисте хьатIаотташе а, ха деш лаьттача моастагIаша тIабеттабенна лаьцав Бахьайг, хIаьта Идрис кIалхарваьннав. Бахьайг цар мича вуг хьожаш хилар из. Цунна хьа а хозаш эрсий меттала аьлар бIухочо:

— Укхаза цIалга чу дIачукхоссаргва вай ер, бIижа кIориг, когаши кулгаши дийхка, хIаьта Iуйран хьакимашка дIалургва.

Юрта кIезиг-дукха дIахо ваьлча, цхьа тиша цIалг дар. Цига Идриса га а гуш чукхессар цар Бахьайг. ТIаккха шоаш цIера юхе Iохайшар ха тIа хинна бIухой. Цхьа ха яьлча, цIеро бIоахбаь наб тIа а гIерта, дIабийшаб салтий.

Циск мо тебаш тишача цIалга тIа а ваха, беха латтача кора бIалгах Бахьайг волча чу-ваьлар Идрис. Салташа йийтта цIеша яьккха бат а йолаш уллар Бахьайг. Цун дийхка кулга-ши когаши сиха мукъа а даьха, цхьана ара-баьлар уж цу цIалга чура.

Шоайбараш болча дIакхаьчача, Бахьайга аьлар Идрисага:

— Хьо бокъонца вола новкъост хиннав.

Шадиев С.


Хаттараши тIадуллари:

1. Фу деш хиннаб Идриси Бахьайги?

2. МоастагIчо мишта лаьцав Бахьайг?

3. Мишта мукъаваьккхав из Идриса?

4. Фу аьннад Бахьайга, ше мукъаваьккхача?

5. Хьона хетачох, мишта хила веза доттагI?


КИЦАШ


1. Дика воI — гIала, во воI-бала.

2. Дакъа-нийса, хьинар-тIех.

3. Дер дайначо даьр дийцад, воча тIехьено дай бийцаб.

4. Истара муIа тIа баьгIача мозо яьхад: гота-ра боагIа со.

5. Ший удагIа воацар ара а вац.

6. Шийна ховр мара ала йиш яц саго.

7. Эздел леладечунца мара дац.

8. Iай эшар аьхки лаха.


ТIадуллар:

Хьехархочун новкъосталца маIан де кицай.


ВАЙ ДОТТАГIЕХ — ХЬАЙБАЕХ


ХЬАЙБАШ КЪОВСАДАЛАР
(фаьлг)


Еттеи, говреи, жIалии къовсаденнад: шоай цIендаьна массанел дукхагIа вайх малагIа деза, яхаш.

— Со еза,— аьннад говро. Аз хьунагIара дахча кхухь цунна. Сона тIа а хай, городе а ух из. Со йоацаш хала хургдар цунна.

А-а, вай цIендаьна со дукхагIа беза,— аьннад Iатто. Аз цун дезал кхоаб шурийца.

— Шо харцлув, со деза цунна дукхагIа,— аьннад жIале. Аз цун ков лораду.

ЦIендаьна дIахезад цар шоайла къувсар. ТIаккха аьннад цо царга:

— Ма къувса. Шо дерригаш а дукха деза сона. Оаш хIаране шо-шоай гIулакх ду. Оаш хIаране мел дер сона эшаш да.

К. Ушинске яздаьчун тIара


Хаттараш:

1. Мишта къовсаденнад коа тIара хьайбаш?

2. Фу аьннад говро?

3. Фу аьннад Iатто?

4. Фу аьннад жIале?

5. Мишта жоп деннад царга цIендас?


ХIАЬТАЛ-МЕТАЛ


ХIаьтал-метал, мекъа митал,

Мишта текх хьо, мишта текъ? —

Хетташ ягIа цIена юкъе

Мажарг санна йола лекъ.


Текхаш йода хIаьта митал,

Ши муI ши антенна я:

Мехка мел доа хIаьтал-метал,

Хаттар-текъар ховш из я.


Бийргаш да цун деша дагIаш

Шоай миталий ишколе...

Шо а гIолаш, бераш, деша,

Деша даханза дале!

Хашагульгов I.


Хаттараш:

1. Шедар хIана хов митала?

2. Мича деша ягIа митал?

3. Мишта кхетабу Iа цу стихотворене чулоацам?


ЗООПАРКЕ


Соахка Москве вахавар со вотеца. Хоза го-род я Москва.

— Зоопарке гIо вай,— аьлар воте.

— Фуй из зоопарк? — хаьттар аз.

— Дуккха оакхарий дола моттиг я-кх,— аьлар воте.

Книжка тIарча сурташ тIа мара оакхарий бIаргадовнза вар со. Цудухьа гIад а ваха, вотега аьлар аз:

— Дийна оакхарий гургдий вайна?

— Даьра гургда укх дунен тIа мел лела оак-харий-м — аьлар воте.

II

Дахар тхо зоопарке.

Цига тхона ца гуш аькха дисанзар.

— Овчарка дий из дIа-а-ардар? — хаьттар аз вотега. Воти велавелар.

— Борз я из,— аьлар цо.— Гой хьона цун багара хьалъягIа кIомсараш? — Цхьан метте ца соцаш, клетка чу дIа-хьа лелар из, тхох вIалла кхера а кхерацар.

ТIаккха ши лом дайра тхона. Царех цхьан-не хьалхашкара ши тIоди, накхеи, кортеи доккхагIа дар шоллагIчул. Мос а йIаьхагIа яр.— Из маIа лом да,— аьлар воте, вож кхал да. Тхо дIахо довлаше а, ломо цIаьхха яьча Iимадах кхеравелар со. Ерригача зоопарке дIахозар из.

ТIаккха цIокъа лом, ча, ферх, пард, цогал, маймалаш, кхы дуккха а тайпа оакхарий бIаргадайра тхона. Массанел доккхагIа хийтар сона пил. ЙIаьхача меражаца гIум хьа а ийеш, ший дегIа тIахьерцар цо.

— Воти, хIана ду цо из?

— Маьлхе ше дIоахделча хий е йост етташ дегI шелду пилло,— аьлар воте.

ЧIоагIа сакъердаме яр чани цогалеи кIоригаш. ВIаши царгаш етташ, лаьтта гIолла керчаш, ловзаш яр уж.

Шадиев С.


Хаттараши тIадуллари:

1. Фу из зоопарк яхар?

2. МалагIа оакхарий бIаргадайнад цига кIаьнка?

3. Хьо хиннавий зоопарке?

4. ЦIераш яьха хьайна дайзача оакхарий.


БОРЗИ СИСКАЛИ
(ГIалгIай фаьлг)


ХьунагIа гIолла йоагIаш хин-най мецъенна борз.

Наькъ тIа уллаш сискал бIаргаяйнай цунна. ДIатIа а яха, бутт мо герга йолча IажагIча сиска-лах хьадж яьккхай цо. Мерза хьадж хьаухаш хиннай сискалах. Батах мотт а хьекха, хIанз ма юар-гья-кх аз хьо, аьнна, цунах цо царг йохийташе а, юхе гIолла додача цо-гало цIогIа техад цунга:

— Ма яалахь из, хьо е аьнна чарахьо дохьаж а теха, Iойилла хила еза из.

II

— ТIаккха фу дергда вай, со-м меца ма йий! — аьннад берзо.

— Цкъа хьалхагIа аз царг тохаргья из миштай хьажа. ТIаккха нагахь со лай, хьона хьалхара еннар хургья со!

Берзо лаьтта уйла а яь, аьннад:

— Мегаьд, со раьза я. ДIаяа хIаьта.

Сиха сискал дIа кхаьлла, дедда дахад цогал. Цу хана денз сискала тара бола сигалара бутт бIаргабайча, берзо оал йоах:

— Цу маькарча цогалга Iехаяйтар-кх аз се хьо яийта.

Шадиев С.


Хаттараш:

1. Фу кораяьй берза?

2. Фу аьннад цунга цогало сискал яа из елча?

3. Мишта Iехаяьй цогало борз?


БАКЪИЛГ


Даде сона

Бакъилг еннай.

Къадж мо кIаьда

Я цун кхес.


Дени буси,

Буси, дени

Аз из кIаьда,

Боча хьест.


...Хац фу дергда,

Са йиш ехай.

Дула ма лац

Бакъилга доал.


Нана гушшехьа —

Даггара Iехаш —

Цунца яде,

Къайла из йоал.

Ахильгов М.


Хаттараш:

1. Мишта еза кIаьнка бакъилг?

2. Фу ду цо бакъилга?

3. ДIа хIана уд бакъилг кIаьнках?


ТАЙША БIИЙГ


Нане езац вайна яхаш,

Воте ийцар

Тайша бIийг.

Яр из лоаца МуIаш ягIаш,

Масса яр из тардаь лийг.

Из ца кхоачаш

Моттиг яцар,

ЦIагIа, коа тIа

Кегар беш.

Шийна товчча

Мара Iацар,

Йохайора хаьсий беш...

Арчаков Т.


Хаттараши тIадуллари:

1. Мишта хиннай даде ийца бIийг?

2. ХIана езаш хиннаяц из нанене?

3. Фу деш хиннад бIийго?

4. Дагахь Iомае стихотворени.


БОРЦАКХ


Бага ехкаш цхьацца къорга чура хьаара а кхухьаш, гаьнашта кIала Iийне Iоехк ший кIоригаш борцакхо. Малх хьежача дийнахьа ду цо из, хIана аьлча, къорга чу тIуна а шийла а хул. Цкъаза йIаьхъенна йоачаш хилча, хий чухьаде, геттара тIоадаю из.

ТIагIолла Iаьржа ши тамагIа а додаш, кIай ба борцакха корта, хIаьта дегI — Iаьржа-мора, бIаьхо чо болаш мосаш а йолаш...

II

Борцакх бIаргаго хала да чIоагIа. Бийсашка мара ара ца ювлаш, дукхагIа йола ха лаьтта кIалха йоаккх цо. Къорг кIоарга а йIаьха а хул. БIаьстий дика цIенъю цо из, ехачара тоаю, кIалхьарцар хувц. Борцакх бIеха цIенче езаш яц, цIена аькха да.

Дехкий, цицхолгаш, эпаш — фуннагIа а юъ борцакхо. Бийсанна лувц цо уж, йоа а еш, ший кIоригашта чукхухь.

Борцакх хоза яц вIалла а. Велакъажа безам боагIа, из бIаргаяйча.

Хашагулъгов I.


Хаттараш:

1. Миштай борцакх?

2. ДукхагIа йола ха мича йоаккх цо?

3. Фу юъ борцакхо?


КIАЗИЛГИ ГАЗИЛГИ


Боса яжаш йоаллар

Газа-гузилг.

Цунна тебаш ягIар

Берза кIазилг.


— БаIи! — аьнна,

Iаьхар газа-гузилг.

Кхераенна, ядар

берза кIазилг.


ГIАЬЗИИ АЬРЗИИ


КIожолгаш тIа этта

воагIар ГIаьзи.

Лакхе гIолла гIетта

йодар аьрзи.

Аьрзе ГIаьзи вихьар урагIа.

КIожолгаш Iолийгар

пхорагIа.

Хашагулъгов I.


БОРЗ

Диъ шу хьалха дар из. Цу хана бархI шу даьнна вар со. Даде ше гIалий тIара цIавоагIаш цхьа зIамига кIазилг ера тхона. Борз, аьнна, цIи тиллар аз цу кIаьзах. Шура а, маькх а те-лар аз Берза. Цхьа шу далалехьа доккха жIали хилар цунах. Борз тхоашца жа доажаде кхув-лар оаха. Цхьан дийнахьа делкъинга даде аьлар:

— Хьо жега хьожаш хилалахьа, со цIавода.

II

Борз тIехьа а даьккха, хьамискаш яа вахар со. Саррахьа мара жа дагадоханзар сона. Уж со вIашагIтеха валалехьа боад къовлабелар. Акха ши жIали хьагучадаьлар. Минот ялалехьа хьатIакхаьчар уж. Царех цаI хьаюхе гIертача, дIатIакхийтта, къамарг а лаьца, кIалделлар Берзо. ШоллагIдар дадар.

Дадега, юхавеча дIадийцар аз, берзо акха жIалеш мишта лелхадир. ЧIоагIа раьза вар дади.

Хамхоев М.


ФАТИМАЙ ПХЬАГАЛ


Бахаш-лелаш хьуна йисте йоккха саги во-ккха саги хиннад. Цар хиннай Фатима яхаш йиIиг. Цхьан дийнахьа пхьагилг бIаргаяйнай цунна. Цар коа ена хиннай из. Фатимас хьа-лаьцай пхьагилг. КараIомаяьй. Иштта уж ба-хаш, ши-кхо бутт баьннаб. Цхьан дийнахьа пхьагилг яйна дIаяьннай. Лийхай из Фатимас, лийхай — кораяьяц. ТIаккха, цхьа-ши кIира даьлча, ший йоккхача сагаца эстеш даха хьунагIа яхай йиIиг. Цунна бIаргаяйнай ший пхьагилг. Бакъда, пхьагилг цхьаь хинна-яц — цунца кхы зIамига ши пхьагилг хиннай. Фатима бIаргаяйча, еддаяц из, хьатIаенай, ший зIамига новкъостий а тIехьа. Эстеш а даьха, ше йоккхача сагаца чуйоагIаш, чуйоалаяьй уж Фа-тимас. ЧIоагIа гIадъяха хиннай йиIиг.

Дидигова А.


КIАЗИЛГ


Берд гIолгех ловзаш воал. Берда юххе Iохайна дагIа зIамига кIазилг. Iаьржа Лерг яхаш я цун цIи. КIаьнка леладечунга хьеж из. Цкъа цхьа лерг айду цо, шоллагIдар Iохец, тIаккха шоллагIдар айду, хьалхардар Iохец. ТIодаца шийгахьа хьахохк цо гIолг. Берда юхайоаккх.

КIазилг раьза доацаш цIувз. «Хьо мара лов-за йиш йоацаш я уж, ма чIоагIа паччахь хилар хьох»,— яхаш санна хет цо.

ДаьгIа-даьгIа, тIакхийте, цхьа гIолг йодаю Iаьржача Лерго.

— Хьая са гIолг,— аьле, кIаьнк тIехьавод. КIазилг, дахе, отара кIалаэккх.

Берда кулг кIалкховдаду. Хьо ваха, сога-ра-м йоаккхаргьяц Iа фос, аьле, Iаьржача Лерго пIелгах царг тох. Бердага цIогIа доал: «Ва дади...!»

Ара баьдйийрзай. Нане мотт биллаб.

— Вай кIазилг чудерий? — хетт кIаьнка.

— Хьа маьнге кIала гIолг хехкаш доалкх,— йоах даде.

Патиев С.


ЦИЦИ


Цици, Цици, хьо меца дац,

Хьона шура езаш яц,

Дулх даа догъэттад,

Къайг лаца Iотебад,

Къайга шура чаме хет,

Када чIоагIа из тIагIерт.

Къайга бIаргаш сийрда да,

Тебаш доагIаш Цици да.

Къайго шура сихха мел,

Цице лаьрхIад е цун кхел.

Къайг ший шура мелаш ягIа,

Цици фос лорош дагIа.

Къайг лаца сов сихденна,

ЦIог совсадаь кхоссаденна,

Цици къайга тIакхийттар —

Къайг хьалгIетта дIаяхар.

ОагIор баьнна кад мехкар,

Цице кертах бист кхийтар.

Дисар Цици дулх а доацаш,

Хьаь тIа яьнна бог а йолаш.

Ганиева М.


СОНТА ВИР
(кIоанолг)


Цкъа хий йисте лелаш йола Боабашк бIаргаяйнай Вира. ХьатIа а ена, куро салам ден-над Виро:

— Iассалам-Iалейкум, ХитIалувжарг! Миш-тад хьа хьал? Лоацалой хьога нIана? Ма даькъа-за кхелла оалхазар да-кх хьо, да-м, нIанашца мара яхь йоацаш.

— Даьла дала хьо дийста! — аьнна, сонта къамаьл деш латтача Вира букъа бIоаххала хьокха техаб Дас.— Хьар тIа даха дезача ханна хи тIа дена паынк бетташ ма латтий ер-м!

— Iа санна букъаца хьокхий лувцачул, аз санна хи чура нIаний лувцар тол,— аьннад Боа-башка Вирага.

Цхьавола сонта саг хул, ший доакъазал ца а йовзаш, даггара нах бувца гIерташ.

Патиев С.


Хаттараши тIадуллари:

1. Фу аьннад виро боабашкага?

2. ГIадж хIана техай вира Дас?

3. Фу аьнна боабашко, вира кхийтта гIадж шийна бIаргаяйча?

4. Дувца кIоанолга маIанах лаьца.


КЪУЛАЦ


Юрта вахаш ва Iаьли.

Да цун доттагI цхьа жIали.

ЖIале цIи ма йий Къулац,

Iаьле аьннар цо хьалоац.

Вадарах цо вахийтац.


ЖIали даьна дукха деза,

ЖIале бIаргаш фийла къерз.

Из-м деза мегаргда:

Къулац хьаькъал долаш да.

Ферх ше санна да из майра,

Кадай да из лийг ше мо,

Цогал санна да из маькар,

Дуъ цо дулх, маькх е шекар.

Мерешков С.


ДАХКА ДАХКАНГА БАХАБ
(фаьлг)


МоцагIа дахка бахаб, воI дика кхийнав са, цудухьа сай воIа эггара чIоагIагIа фуд а хьежаь, цу чIоагIагIа долча хIаман йоI мара йоалаергъяц аз, аьнна, нахага хатта. Наха аьннад цунга: укх дунен тIа эггара чIоагIагIа вар паччахьа ва хьона, цудухьа паччахьа йоI ехалахь хьай воIа.

ТIаккха баха а баха, паччахьага аьннад дах-ко:

— ВоI дика кхийнав са. Эггара укх дунен тIа чIоагIагIа дола хIама фуд а хьежа, чIоагIагIа долча хIаман йоI мара цунна ца йоа-лае нигит даь ба со, хIаьта эггара чIоагIагIа хьо — паччахь ва йоах, Iа хьай йоI яла еза са воIага.

II

— Со чIоагIа вац. Сол а чIоагIагIа цIи я, цIера сийг кхийтача аз а лац,— аьннад пачча-хьо дахканга.

ТIаккха баха а баха, цIерага хаьттад дахко:

— ЦIи, ЦIи, хьо тол, саг тол? ЦIеро аьннад:

— Со толаре-м со хиво хIана йоайора? Сол хий тол.

Циггара баха а баха, хига хаьттад дахко:

— Хий, хий, тьо тол, цIи тол?

— Со толаре-м, со малхо хIана докъадора. ТIаккха баха а баха, маьлхага хаьттад дахко:

— Малх, Малх, хьо тол, хий тол?

— Со толаре-м, со морхо а хIана хьелабо-ра? — аьннад малхо.

— ТIаккха баха а баха, морхага хаьттад дахко:

— Морх, Морх, хьо тол, малх тол?

— Со толаре-м со михо а хIана йохайо-ра,— аьннад морхо.

Циггара баха а баха, михага хаьттад дахко:

— Мух, Мух, хьо тол, морх тол?

— Со толаре-м сона бердах йоалла кIотарг яккха могаргдар,— аьннад михо дахканга.

Циггара баха а баха, кIотаргага хаьттад дахко.

— КIотарг, КIотарг, хьо тол, мух тол? — аьнна.

— Со толаре-м, со дахко хIана хоадайора. ТIаккха, дунен чу эггара чIоагIагIа бар

дахка ба, дахкал чIоагIагIа кхы хIама а дац аьнна, юххера дахка ший дахкана юха тIа а баха, воIа дахкан йоI йоалаяь, баха — текъа хайшаб.

Дахка — дахканга бахаб.


ТIадуллар:

Фаьлг маIан хьадувца.


КИЦАШ


Мецденнача циско кхерза кIа диаьд.

Наха даь гIулакх шийна ду.

ХIама ховр — нахага ладийгIар.

Сихал — Iовдал, сабар — кхетам.


ТIадуллар:

Хьехархочун новкъосталца маIан де кицай.


БОРЗИ ЦОГАЛИ
(фаьлг)


— Хьоца доттагIал тасса ловра сона, Цо-гилг! — аьннад цхьан дийнахьа Цогилг даа да-гадехача мецача Берзо.

— Со-м вIалла а духьала дац цу гIулакха, Бози, хьоца доттагIал тассар-м моллагIчо а доа-ккхал де доагIаш хIама ма дий,— аьннад Цо-гилга.

Берзо хьоахадаьр дикана доацалга-м са-кхийнад цун.

— ХIанз вайх шинне царгаш ирагIа хьа-ний, майрагIа малав хьажа деза вай, Цогилг. МалагIа ва вайх шиннех хьалхагIа катохаргь-яр? — аьннад Берзо.

— Iа тохаргья-кх, Бози, соца къовсам ца баьккхача хье кхы Iелургйоацаш яле,— аьннад маькарча Цогилга. ХIаьта а цхьа дехар дар са хьога де. Ер вай тIалатта шув бIаргагой хьона?

— Гу,— аьннад мецача берзо.

II

— Баге а йийлла, бIаргаш а къайла, вIалла дIай-хьай а ца хьовш, хьо шувна кIала дIаотте, со дIакхалла кхы хьа хало е а езаргйоацаш, укх шувна тIара шершша со нийсса хьа бага чу эккхаргда. Циггача чакхдалаций из? — аьннад маькарча Цогилга.

— Аьъ, Цогилг, ма дика дагадехар хьона из! Из-м кхы а дикагIа ма дий! Ма пхьор хургда-кх ер!

Цу гIулакха чIоагIа раьза хинна, баге а йийлла, бIаргаш а дIакъайла, дIай-хьай а ца хьовш, дIаэттай Iовдала Борз.

Шувна тIера боккха кхера чухийца, аьчай Цогилга Борз.

— Мерза дарий, Бози, пхьор! — аьннад Цоге, «ахI» яхаш уллача Берзага.

Хатиштар:

1. Мишта Iехаяьй борз цогало?


САЙ
(фаьлг)


Лакхача лоамаш-ка, Тийрк долалу-ча хозача хьуна юкъе бахаш бар хьун хаьхочун де-зал. Дукха бацар дезал: воккха саги, йоккха саги цар виIий йиIиги. 7—8 шу хургдар Фер-довса.

Боккха бацар цар боахам: цхьа-ши котам, чIоагIа мерза шура луш бола лохига лоаман цхьа еттилг, массехк кадай бIийг тIехьайола газа-гузилг, цхьа саь кIориг. Из-м Дадас хьунагIара кораяь енаяр. Хетаргахьа Iай берташа йийна хила езаш яр цун нана. Фердов-са чIоагIа дукха езар саь кIориг. Цо хьесташ, кхоабаш, боча лелайора из. ХIаьта саь кIориг а чIоагIа кара Iемаяр йиIига. Цо-м цкъаза, Фер-довс Iохайна ягIача хана, мичара йоагIа ца ховш гуча а йиккхе, йиIига батах мотт а хьок-хар.

ЦIагIа боккхийча наха новкъостал даь а яьнна, ший саь кIорига хIама а хьийкха, хьунагIа яхар Фердовс цхьан дийнахьа. Хьу-м акхар цIалга юххера дIа ма йолалорий.

II

Баьца комараш гулъеш, хьуна кхораш, Iажаш боахаш шийна хоа а ца луш, шоай цIалга дикка гаьнна яьлар Фердовс. Сиха лес-тар сайренгахь. Сигале цIаьхха баьдъерзаеш гулъелар Iаьржа морхаш. ТIаккха, чIоагIа ди а къайкъа, догIа техар. Цу тайпара догIа аьхки лоаме каст-каста делхалга белгалдаккха деза.

Кхераенна, тIоадаяь Фердовс, герг а енна, цхьан йоккхача нажа кIала ягIар.

ЙоагIаш санна дагадоацаш сиха чакхъяьлар йоачан. Ший тускарги, тIормиги хьа а ийца, цIаяха лаьрхIар Фердовса.

Йодаш, йодаш, цIаьхха когашта кIал ушал хоаелар цунна. Ер дIахо мел йода, кIоаргагIа Iочуухар когаш.

Кхайкача, дийхача — дала оарц да-цар.БIаргаш дIадувшадир цо, вахарах дог а дилла...

III

ЦIаьхха, гIанах гуш санна, бIаргабайра цун-на, шийна гIо де сай боагIаш. ЧоагIа хоза, дошо бесса лепаш бар Саь кур. Фердовса бIаргаш хьа-дийллача, ба а бар цунна юххе латташ Боккха Сай.

— Хьалаца, йиIиг, са кур, чIоагIа лаца-лахь, аз хьалъара йоаккхаргъя хьо укх ушала-ра,— аьлар цо.

Ераш ушалара хьалбаьлча,дукха саьрч дар Саьга хьожаш. Цар, хьа тIа а ухаш, хьажйоа-хар Фердовсах. Из хьесташ, мотт хьекхар саь кIоригаша цун кулгех, юхьмарех.

ЧIоагIа гIадъяхаяр Фердовс. Удаш чу а яха, Дадас Iай кIалхара яьккха, шийна дуккха еза саь кIориг йоалаеш, юхаера из. Саьрчий Iула юкъе дIахийцар цо кIориг. Цунна баркал оалаш санна, Фердовса кулгах мотт а хьакха, Iула тIеххьа дIаяхар саь кIориг.

Массарел а хьалха, ший Iул лорадеш, фе-ладIа-юха а хьежаш бодар Фердовс кIалхаръ-яьккха Сай.


Хаттараш:

1. Мичара кораяьй Фердовса саь кIориг?

2. Мишта лелаяьй из йиIиго?

3. Мишта хьалъяккхай Саьво из ушалара?

4. Фу дир Фердовса ше кхеяьча саь кIоригах?



Коа-карта эттача,

Корех пIелг бетташ.

АргIанца даьлча,

Бирса шок етташ,


Бешарча гаьнашта

КIай гIалкхаш эхкаш,

Долхача цу хиш тIа

Кизга тIаьш техкаш.


Уж берий басилгаш

Тов санна цIийеш,

Шаьренаш, боселгаш

Киси мо кIайеш...


Кхаьчар хьо, кхаьчар хьо,

Сашорта шийла Iа,

Тха коа тIа дессар хьо,

Дог цIена хоза Iа.

Осмиев Хъ.


Хаттараши тIадуллариши:

1. Мишта кхетаду Iа поэта дешаш: «Бешарча гаьнашта кIай гIалкхаш эхкаш...» «хиш тIа кизга тIаьш техкаш»?..

2. МалагIча мугIарашца хестаду Iа поэто? Iоеша из моттиг.

3. Дагахь Iомае стихотворени.


ИЛЛИ АЛА...


...Илли ала, фордал дехьа

Хьазилг теIаь дахарах,

Илли ала, Iуйран сецца

Хий да йиIиг яхарах.


Лай уж ейга чоалпаш хьееш,

ДуIо сигле къайлайоах;

Цкъаза увгI из аькха тардеш,

Цкъаза бер мо гIийла делх...

Пушкин А.


ТIадуллар:

Дагахь Iомае стихотворени.


ОАКХАРИЙ IАЙ


Шийла хул Iай хьунагIа. Ерзанъяьнна латт гаьнаш, гобаьккха лоа улл. Когаш къайладоа-хаш кIоарга да дилла лоа. Хала хул пхьагалаш-та Iай, лоа ца хилча. Гаьннара бIаргагу цар кIай кетаргаш. Цхьабакъда лоа диллача аттагIа хул: гобаьккха лоа а уллаш, хала хул оакхарашта цар кIай кетаргаш бIаргаго. ГIадйолх пхьагалаш лоа диллача.

II

Чарахь воагIа хьунагIа. Оакхарий лараш сов дукха а йолаш, тувлалу из пхьагала ларах. Укхаза нийслу бIарашдуарга, цогала, пхьага-лий, акха циска лараш.

Цхьан сомача хена тIакхоач чарахь. Цига хоалу цунна хена кIала чаво Iадоаккхаш шийна яъ къорг. ХьунагIа массанел дикагIа хьалчанга хул. Гурахье а шийна дика, йIаьйха хургйола къорг а яьккхе, мух чухьекхаргбоацаш кагийча гаьнашца из къайла а яьккхе, чуюж из цу къорга чу. Цудухьа Iай йIайха хул цун къорг. Ший тIод а Iувшаша, наб еш уллаш Iа доаккх чаво. Гурахь хьун кхораши Iажаши биа Iоаяь мухь тоъ цунна хIама ца дуаш Iа даккхара.

Шадиев С.


Хаттараши тIадуллари:

1. Лоа ца хилча пхьагалашта хала хIана хул Iай?

2. МалагIча оакхарий лараш хул Iай хьунагIа?

3. Лоацига дувцар язде Iай шоашта бIаргадайначох.


ЖIАЛЕ ЛАР


Мухьмада даьда чарахь вар. Iа хьатIакхаь-чача, шолгоара топ ги а елле, хьунагIа аькхе во-дар из. Борз яхаш эр дар цар. Доккха, лордаш мо Iодадаш ши лерг а долаш, хоза жIали дар из. Масса дар Борз. Эккхадий цогал лоацар цо. Дади хьунагIа ваха кийчвелча гIаддодар Борз. Хьесталуш, цIувзаш, дIа-хьа удаш ловза дола-лора из, дади топ бе а елла араваьлча.

Мухьмад Iан каникулашка салоIаш вар. Цхьан Iуйран сецца сомаваьккхар из даде.

— ХьалгIатта, хьунагIа гIо вай, цига фуд хьажа,— аьлар даде. ГIадваха Мухьмад сиха меттара гIатта хIамаш тIаювха волавелар. Ко-рах арахьежача, цецваьлар из — бийсан дийл-хача лайво еррига аре кIайяьяр.

II

— Iалаьлай! — иккхар Мухьмадага,— ма дукха лоа диллад вайна.

— Геттара дика да-кх лоа дилла! — аьлар даде. Оакхарий лараш бIаргагургья, малагIа аькха мича дахад ховргда.

III

ХьунагIа дIакхаьчача, дукха лараш яйра царна.

— Ераш цогала лараш я,— аьлар даде.— Укхаза гIолла йодараш цунах кхераенна еддача пхьагала йитараш я. ХIаьта укхаза соа-лор хиннад, яхаш, книжка дешаш санна, шаьра белгалйора уж даде. Мухьмад цец-ваьлар.— Хьона сенах хов из, дади? — хаьттар цо.

— Хов, аз уж дуккхазза теркалъян-даь,— жоп делар даде,— хьона а йовзаргья, соца хьо каста-каста хьунагIа ухе.

Мухьмад теркалъе ваьлар оакхарий ла-раш.— ХIаьта ераш хьаний? — хаьттар цо да-дега, вай эра лара тара ма йий ераш!

— Уж берза лараш я,— аьлар даде.— Гой хьона,— пIелг тIахьекхар цо шоай жIале ла-рашта.— Ераш миштай, хьона бIаргаяйнараш миштай?

— Бийсан борз хиннай-кх укха-за? — хаьттар Мухьмад.

Бийсан хиннаяц, тахан Iуйран хиннай. Цо ког тIалайзачара лоа IотеIадац. Цхьанахь укха-за гаьна йоацаш хила еза из, пхьагал лохаш.

IV

Сарралца хьунагIа а хинна, ши пхьагал а йийна, цIакхаьчар уж. Мухьмада дицлургдоа-цаш дега чу дисар из ди.

Ши-кхо ди даьлча ший новкъостий бигар Мухьмада хьунагIа. Сарралца ловзаш а хинна, уж цIабахка белча, баьдйийрзаяр. Шоаш хьа-баьхкача наькъах тувла а бенна, фу дергда ца ховш кхерабелар кIаьнкаш. Цхьаннахьара борз увгIар. Шелал чIоагIлуш латтар. ЦIаьхха Мухь-мада лай тIа лараш бIаргаяйра. Цунна дагаехар дадеца хьунагIа вахача хана шоаш йийца оак-харий лараш. ХIаьта укхун хIанз бIаргаяйнар шоай жIале лар яр.

— Укх ларо цIакхоачадергда вай,— аьлар Мухьмада.— Ер тха жIале лар я. Кхы де хIама дацар.

ЖIале ларо юрта йисте доаладир бераш. Иштта накъадаьлар Мухьмада даде новкъостал-ца Iомадаьр.

Шадиев С.


Хаттараш:

1. Мала хиннав Мухьмада дади? Мишта хиннад цун жIали?

2. МалагIа лараш яйра Мухьмада хьунагIа?

3. ХьунагIа тувладеннача берашта цIадаха никъ мишта ко-рабир?


IАН ХА


Лоа да хьувзаш,

Делхаш лаьтта.

Ког соцалац,

Лувжаш лай тIа.


КIалха ша ба,

Селхан билла...

Iалам сурт да,

Цхьанне дилла,


Цхьанне — ховчо,

Говза волчо,—

Доги бIарги

Сийрда долчо...


Ма хоза я

Фега тахан!

Араваьннав

Коа тIа Тархан,


Араваьннав

Коа тIа Лахан,—

ЦIагIа да уж

Бераш тахан...

Барханоева М.


ТIадуллар:

Дагахь Iомае стихотворени.


ЧАРАХЬЕ


Из дар Iан юккъе. Бийсанна йиллача лай чилло лаьтта къайладаьккхадар. Iуйранна аькхе даха дагахьа, топаш хьа а ийца, ара-даьлар сои са новкъост Муради. Хьуна йисте гIолла тхо хьаладолхаш цхьа йоккхача дийхка гаьна дIатIакхаьчача, кIаьдвеннача Мурада:

— СалаIа вай? — аьлар сога.

Мурад дика лела Iаьма вацар лоамашка гIолла, цудухь сиха кIаьдлора. ХIаьта а уж бIаргаго миччахьа гIоргволаш вар тхацига хьоашалгIа вена са новкъост.

II

Гаьна кIалха тхо Iохайша дагIаш, четако-тинг Iоежар Мурада кара. Тхо лакхе хьахьежа-ча, кхыча гаьна тIа дIатIакхоссалуш бIарашдуарг бIаргаяйра тхона. Шинне а топаш хьалхьожайир оаха. КIиръенна тхона бIарахьежаш ягIар бIарашдуарг. «Со йийча а фу де доахк шо сох, аз даь зе ца хил-ча»,— яхаш санна, хеталора сона, цун бIаргаша. Тоха аьнна хьожаяь хинна топ Iохийцар аз.

— Сона-м могаргдацар цунна топ тоха,— аьнна,— топа чура поатронаш хьаяьхар Мурада а.

Цу дийнахьа сарралца лийлар тхо хьун кхоллама хозалга хьежаш.

Гамботов Б.


Хаттараш:

1. БIарашдуарга топ тоха хIана маганзар берашта?

2. Хьона тохалургьярий бIарашдуарга топ?

3. Сенах гу вайна берашта Iалам дукха дезаш хилар?

4. Лоро дезий Iалам?


IАЙ ХЬУНАГIА


ВIалла дага а доацаш лоа диллар сийсара. ЦIаьхха. Тайп-тайпара лараш я лай тIа: дех-кий, ширткъий, пхьагилгий, цогилгий, хIаьта хьуна юкъе — кхыметтел, соалора, берза, акха-ча хьакхарчий...

Ча, борцакх, зIий шоай къоргашка Iодийшад. Iанна наб еш ухк уж, наггахьа йIовхал эттача мара хьасома а ца доалаш, хьаа-ра ца доалаш, хьаара ца хьожаш. Сатийна, паргIата я хьу, бакъда, яьсса яц... Го йиш я мо-сараш, лийгаш, хьагIарч... Геттара дукха да оалхазараш: къайгаш, къажкъайгаш, хьаргIаш, хьазилгаш, хенахзIокъеттаргаш, шоршалаш, ластингаш, берцанкхокхарч...

Акхача хьакхарчаша шоай ирача кIомсарашца оахк Iан хьу, гаьнийи баьцийи

моша овлаш дуъ цар, нажаштеи попаштеи кIалхара нажаши попаши лехьаю, хIаьта кхо-рашта кIалхара — гIорабаь кхораш.

Фаьлг санна хоза я Iан хьу. Сарралца леле а, кIордадац лела, дог Iабац хозалах. Эзараш лараш я лай тIа. ЦIена дешанза дола книжка да Iан лаьтта.

Хашагульгов I.


Хаттараш:

1. Хьан лараш бIаргаяйнай автора?

2. МалагIа оакхарий Iодийшад Iа даккха?

3. Iай малагIа оакхарий го йиш я хьунагIа? Фу юъ цар?


IАН ДИ


Iан ди денад сийрда лепаш,

Йоацаш морхаш, доацаш дохк,

Бутув ша тIа удаш, тебаш,

ЗIамига бераш ловзаш доахк...


...Лай мажаргаш вIаштIайийхке,

Лайх кIай мунда оттаю.

Гонахьа шоай кулгаш лийце,

Цар цхьа хоза халхар ду.


Iан ди денад сийрда лепаш,

Йоацаш морхаш, доацаш дохк

Бутув ша тIа удаш, тебаш,

Хургбоа кIантий ловзаш боахк.


МАРЕМ


Михо хьувзош, кIай уж чоалпаш

Шортта лаьттан букъ тIа лег.

Ерзанъяьнна, гIаьнаш доацаш,

Лайво кIайяь гаьнаш эг.

Бераш Iанна раьза долаш,

Шоай соалозаш лехкаш лел.

Iумар хьалххе соалоз хехкаш,

Бос цIийбенна, заггIе вел...


...Гув тIа яха безам болаш,

Марем берех хьегаш гу,

Соалоз лаха коа тIа яьнна,

Цо ший нанна лоткъам бу...

Мазиев М.


ТIадуллар:

Дагахь Iомае стихотворенеш


СОАЛОЗИЙ ПОЕЗД


...БIарчча лоамаш

Диллад лоа,

Еррига аре

КIайяьй цо,

Лег сигалар

КIай чоалпаш.

Араяха соалозаш,

Хохкале долх вай

Гувна тIара.

МайрагI малав?

— Со!

Кодзоев Н.


КИЦАШ


1. Ахкан дено Iан бутт кхоаб.

2. Iа сигала дисадац, цкъа бIаьсти яланза яргьяц.

4. Iан хозал йIовхал я.

5. Iай лоа лургдоацаш ва.


ТIадуллар:

Хьехархочун новкъосталца маIан де кицай.


БОЛХ — ЙОККХА ГIОЗАЛЕ


МАДНАТ


— Кхоана кхай тIа оасар де даха деза вай,— аьлар воте, шевар пхьер дуаш вагIаш.

— Чоапилг чIоагIа летай коарто-лах,— тIатехар цо.

— Маднат, хьо цIагIа Iе еза, йоккха нани могаш яц,— аьлар мамас.— Хьожаш хилалахь вай цIенга.

— Iуйран сецца Мадната дезалхой кхай тIа бахар коартолашта оасар де.

II

Эггара хьалха котамашта хIама тессар Мад-ната, тIаккха Iасилга йол йиллар. Цамогащ ул-лача йоккхача нанега хIама а даийта, ара ийче тIа салаIа цунна моттиг кийчйир. Цул тIехьагIа цIагIа лостам бе йолаелар из. Ийнаш дила, мет-таш хьалдаьха, пахашк хьекха массанахьара дом дIабаьккха яьлча, цун бIарг кхийтар ди хьалха догIо дошадаь, дом тIабижача шоай цIен корашта. Уж цIенде эттар йиIиг. Мадната шоз-за дилар шоай кораш, хIаьта а мIад дIа ца яьлча санна хетар цунна.

Делкъха хулаш латтар. Кхай тIа бахараш чубахка безаш бар.

— Уж-м мецбенна ма хургбий! — йоахар йиIиго ше-шийца. Яа хIама кийчъе дагадехар цунна. ХIанззалца цо цIаккха яа хIама кийчъ-яьяцар цIагIа.

Кхаэлла дулх кхийхка доалаш латташ цIабаьхкар кхай тIа бахараш. Уж шевар бокъо-нца мецвеннавар. Кхехкаш латтача дулха яьх хьауха хьадж хьакхийтача, гIадбахар берригаш а.

— Дала дукха йоахае хьо, са йиIиг! — йоа-хар воте.— Мишта дагадехад хьона тхона яа хIама кийчье?

— ХIанз хов сона сай йиIиг кхийнал-га,— аьлар, чура лостам баь цIенош шийна бIаргадайча, мамас.

Массане кулг-юхь дуллаше а яа хIама хьаяьлар. Дагахь доккхал дора Мадната ший цIен дезала тоам хинна а ше баьча балха нана раьза хинна а.

Шадиев С.


Хаттараши тIадуллари:

1. ЦIагIарбараш кхай тIа бахача, малагIа гIулакхаш даьд Мадната?

2. Фу де дагадехад Мадната кхай тIа бахараш цIабахкале?

3. Фу аьннад нанас цIагIа йиIиго баь лостам бIарга-байча?

4. Оаш цIагIа деча гIулакхех лаьца лоацига дувцар язде.


АХЬМАД — ГIИШЛОНХО


Ахьмад воал гIоамар тIа ловзаш: ГIум кегаю, Iодул сурт, ЦIенош IодогI цхьацца догIаш, ГIомар тIа Iоюлл цо юрт.

ТIаккха наькъаш дохк цо шаьра, Саьргаш IодогI гаьнашта метта, ЧIоагIа хьежаш ва из, гаьнашта Зиза тохарга бIаьстан бетта.

Ахьмад... ЗIамига ва из хIанз а, Бакъда, со цхьан хIамах теш: ЙогIаргья цо, воккха хилча, Нах цецбоалаш хоза беш.

Воккха хургва Ахьмад кастта. Сиха дIа а даха денош, Юрт Iоюлларгья цо тIаккха, IодогIаргда башха цIенош.

Ахьмад воал гIомар тIа ловзаш, Iомаеш ший хургйола говзал.

Арчаков С.


ТIадуллар:

Дагахь Iомае стихотворени.


ХЬАН БОЛХ БА ДИКАГIА?


Цхьан дийнахь школе деша даьгIа бераш къовсаделар. Мухьмада йоахар ший дас бу болх эггара дикагIа ба. Механизатор вар цун да.

— Са дас ялат кхеду,— йоахар Мухьма-да,— хIаьта ялат массанена эшаш да.

— Са да шофер ва,— аьлар Ахьмада.— Ма-шин йоацаш цхьаккха хIама дулургдац, кхай тIара ялат чуда а машин эш.

Са да лор ва,— аьлар Аьсета. Дарба мел эшар из волча вода. Цо нах берзабу лазарах.

— Эггара дикагIбола болх са дас бер ба,— юкъеиккхар Башир. Са да инженер ва. Цо цIенош ду. ЦIенош доацаш мишта бахаргбар нах?

Цар къовсам гаьна бала тарлора, цига цар классе хьехархо чуваьннавецаре. Шоаш фу къувс дIадийцар бераша хьехархочунга. Хье-хархочо уйла а яь аьлар:

— Шевар бакъва шох. Уж деррига балхаш дика а наха эшаш а да. Цхьабакъда ше кара-лаьца болх лакхача говзалца хьабер массанел кот ва. Во балхаш хилац, во болхлой хул.

Шадиев С.


Хаттараш:

1. Фу къийсад бераша?

2. Фу аьннад хьехархочо?

3. Мишта кхетаду Iа хьехархочун дешаш?


МАЛАВ ЯЬЙ БИЛА БЕЗАР?
(фаьлг)

Бахаш-лелаш цхьа воккха саги цун сесаги хиннаб. ЧIоагIа къе бахаш хиннаб уж. Цул совгIа геттара а мекъа хиннаб шаккхе а. Болх бара вIалла а тIера хиннабац.

Цкъа воккхача сага дехарах худар даьд йоккхача саго. Худар диа баьлча, яьй била раьза хиннабац къоаной.

— Къаьни, Iобила из яьй! — аьннад воккха-ча саго.

— Iайха Iобила! — цIогIа техад вокхо. Цхьанне а яьй била ца тугаш Iобийшаб уж

цу бус. Бакъда, шоайла цхьа ваIад яьй цар: Iуйрийна хьалха йист хинначо яьй била беза, аьнна.

II

Хьахиннай Iуйре, делкъа ха а хьатIакхаьчай, пишка чу ювзанца цIи а кийч-данза даа хIама а хиннад.

Боккхий нах ара ца бовлаш, Iимад йоацаш боландаь, лоалахой баьхкаб царцига. ХIаьта во-жаш, йист а ца хулаш, бадаш хиннаб. «Фу даьд шоана?» — аьнна даьча хаттара луш жоп а хин-надац.

Лор вийхача бакъахьа хеташ йист хиннав лоалахоех цаI. Вена хьакхаьчав лор. Цо даьча хаттарашта а жоп луш хиннадац боккхийча наха.

— Ераш иштта цхьаь бита йиш яц, акхарга бIарг локхаш саг хила веза,— аьннад лоро. Лоалахоех цхьа кхалсаг раьза хиннай боккхий-ча нахага хьажа, бакъда, цунах шийна мах ба-лар дийзад цунна.

— ДIа улла йоккахача сага полтув хьаэца хьайна маьха лаьрхIа,— аьннад лоро.

Цигга хьалтоссаеннай йоккха саг.

— Лургьяц аз сай полтув! — цIогIа техад цо.

ТIаккха воккхача саго, вела а венна, аьннад:

— Сесаг, Iа била беза яьй!


ТIадуллар:

МаIан де фаьлга чулоацама.


КIА, КIА


...Мекъал, мелал

ДIа а яьккха,

Беррига мохк

ОарцагIбаьккха,

Даггар болх беш,

Цхьа ха яьккха,

Аьрда ваьнна,

Цхьалхадаьккха,

КIа чуийца,

Къайладаьккха,

ТIаккха эхьа,

Хьоар а даьккха,

Дег тIара бIайха

Ловца баьккха,

Хьаяьча цу

КIайча маькхал

МерзагIа хIама

Дий-те цхьаккха?!

Осмиев Хъ.


ТIадуллар:

Дагахь Iомае стихотворени.


ЖА-IУ ХУРГВА СО А


Лаккха лоам чу,

Къегаш болча

Бовхьашкара ша,


Ма — ираз да

Денна лелар,

Хьалхалехкаш жа!


Буц я цига —

Со мо йIаьха!

Жийво, бахке,

Бу кхо Iаьхарг!


Цига лелаш,

Сай даь-даьца,

Яйзай сона ...

Керда баьцаш.


Безам бацар

Лохе вала.

Бакъда, ваха

Везар деша...


Халаш, бераш,

Воккха хилча.

Со а хургва

Жа, Iу! Теша!

Гагиев Г.


ТIадуллар:

Дагахь Iомае стихотворени.


ВОТЕ МЕТТА ДIАОТТАРГВА СО


Со Наьсаре вах. ХIанз-м город Назрань оал цох. Тха городе дукха вIаштIардаь цIенош, салоIама моттигаш, боахамаш хьалдаьд. Вай ГIалгIай Республика дукха нах баха город хин-най цох.

 border=

Са воти керда хьалъяьча полиграфически комбинате болх беш ва. Цига хьажа ваха хин-нав со.

Арара а чура а Iалаьмате хоза боахам ба из. Воте йоах, вай республике ара мел дувл газет, журнал, книжка шоаш кепаетташ арадоахаш да.

Са воти дика говзанч лоархIаш ва. Кепато-хаш йолча йоккхача машина тIахьожам лоатта-бу цо, цунга лерттIа болх хьабайтара эшаш мел дар хьаду. СапаргIата, цIена, йоккха цех я цар яр.

Компьютераш латтача цехе а хилар со. Ло-рийдараш санна, кIай халаташ дувхаш бар цига болх бу мехкарий. ХIаране ши-ший компьютер яр. ГIар-тата доацаш, сатийна болх бора цар.

ЧIоагIа безабалар сона цар болх. Сайран воти балхара чувеча, сайна хетар дIааьлар аз цунга. Воте сога аьлар:

— Кепаеттача машинаш тIа болх бара йоккха говзал эш. ХIаьта из говзал Iомаяра дикагIа деша деза школе. Iа дика деше, аз сай метта болх бе Iомавергва хьо.

Цу хана денз дика дешаш хьавоагIа со. Са безам ба воте санна, цу говзача машинашца болх бе.

С. Шадиев.


Хаттараши тIадуллари:

1. Мишта хилар Наьсарех город?

2. Миштай, йоах, кIаьнка полиграфкомбинат?

3. Хьо мала хургва дийша ваьлча?


ФИЙГ


Лаьттах бекха къовлабенна,

Дошо малх мо, камаьршбенна,

Жовхьар санна къегаш улл хьо

Са тIаьр-юкъе, герга фийг.


Лир ийцад Iа маьлхагара,

ХIаьта гергал — дегагара.

Хьо ба техка са шин кулго

Маьлхах баьккха бIайха сийг...

Осмиев Хъ.


Хаттараш:

1. Мишта хестабу поэта ялата фийг? Фу чулаьцад йоах цо фийго?


КИЦАШ


1. Арара чууха яьсса ворда во я.

2. Га дика я — сом латаш яле, саг дика ва гIулакхаца вале.

3. Аьхки ваьгIар Iай иддав.

4. КIайча кулгашта наьха къахегам беза.

5. Рузкъа цIеца-хьацарца гулдаьр мара дац.

6. Уллача берзал лела цогал тол.


ТIадуллар:

БоккхагIбарий новкъосталца кицай маIан де.


>>>Часть 2

Вы можете разместить эту новость у себя в социальной сети

Доброго времени суток, уважаемый посетитель!

В комментариях категорически запрещено:

  1. Оскорблять чужое достоинство.
  2. Сеять и проявлять межнациональную или межрелигиозную рознь.
  3. Употреблять ненормативную лексику, мат.

За нарушение правил следует предупреждение или бан (зависит от нарушения). При публикации комментариев старайтесь, по мере возможности, придерживаться правил вайнахского этикета. Старайтесь не оскорблять других пользователей. Всегда помните о том, что каждый человек несет ответственность за свои слова перед Аллахом и законом России!

© 2007-2009
| Реклама | Ссылки | Партнеры