ХьатIаайттад, «ГIалгIай метта декада», оалаш дола, вай къаман метта хетадаь денош. Уж да февраль бетта 16-ча денгара дIадола а денна, 25-гIа ди чакхдаллалца дола итт ди. Цул совгIа укх бетта 21-ча дийнахьа дIахьош хургда Халкъаштаюкъера къаман метта ди. Цу белгалдаьхача деношка вай мехка дукханахьа гIалгIай метта хетадаь вIашагIкхетараш дIакхухьаргда наха.

Дукха дувцаргда метта хьаькъе къамаьлаш: мотт хьабалар а, дIабалар а, таханара цун хьал а. Уж вайна геттара эшаш, вай кхоачашде дезаш гIулакхаш да. ХIана аьлча дувцарца, леладарца мара хIама гIа баккха долалуц, меттаоттац. Бакъда, цхьаькха да укхаза лоархIаме.

Уж вIашагIкхетараш кийчдеш, цу юкъе дакъалоацаш къахьегаш долча вай массане а кхетаде дезаш да цхьа хIама – къаьстта цу белгалдаьча 10 дийнахьа бийцача а ца Iеш, массаза а, воаша дийна мел да воай мотт Iомабеш, из бувцаш хила деза вай. Воай берашца, цIагIарчарца, арарчарца, лоалахошца, юртахошца, мехкахошца, лоацца аьлча – массаболча гIалгIашца бувца беза воай къаман мотт. Вахаре эшаш мел долча хIамах йоахаш мел йола цIараш дIайовзийта еза берашта, царна уж цIаккха а йицлургйоацаш.
Из-м мичча хана а хьаIомалургбар, аьнна хеташ, зIамига долча хана гIалгIай мотт боагIача боараме берашта дIаIома а цабеш вай буте, г1алат довргда вай. Хоза хийтта яхадац вай даьша, «ЗIамига волаш Iомадьар – кхерий тIа даь йоазув». Воай берий дагалоацамах дIалотаде деза вай из, уж зIамига болча хана. ХIаьта, юххьанца хьаIома цадича дус из, воккха хинначул тIехьагIа теркал а цадеш. Деша, балха е цхьаннахьа арахьа дIа-хьа вахача вай мотт дукха эшаш хилац, цудухьа Iомабиц из кхийча. Мадарра аьлча, ха дIаяхачул т1ехьаг1а чам а хилац цунна юха тIава.
Вз дагадоагIаш хила деза вай.
Дунен тIа къаьнагIеи дIаьхийгIеи долча метташца дIалархIа мегарболаш ба гIалгIай мотт.
Бакъда, Юнескос довш дIадовлаш латтача метташта юкъе а бихьа, царца дIаоттабаьб вай мотт, лергбоацаш, лорабе безача метташха ба из, аьнна, хьалха а даьккха. Цу гIулакха бехке гIалгIай шоаш мара кхы цхьаккха саг вац. Ах миллион болча гIалгIаша боаггIача боараме шоай къаман мотт бувцаш хилча, из цу юкъе гIоргбацар, цул совгIа бахачар хьаарабаккха атта а хургбар.
«Хье нIана бале текха», - яхаш, кица да гIалгIай. Из фу яхилга да аьлча, хьайна дулургдоацар де ца а гIерташ, хье воацар хила ца а гIерташ, хьай апарах лела, хье вар хила, яхилга да из. Цу кица маIан деш, сона фу ала лов аьлча, воаш гIалгIай дале, гIалгIай мотт а бувцаш, гIалгIай оамал а йолаш, гIалгIай гIулакх а леладеш, вай къаман наькъаца хила деза вай. Нагахь санна вай деррига вахар воай меттаца ца хуле, из е дегIа а боагIаргбац, е алсам а баргбац, вешта аьлча, ди тIехьа эшалуш, тишлуш дIагIоргба.
Вай мотт йоазонга баьнна х1анз 100 шу а хьалдизадац. Эггара хьалха гIалгIай йоазув кхеллача хана арадаьнна вай газет «Сердало» арадаьннад 1923-ча шера май бетта 1-ча дийнахьа.
Хьалха денца къаьнара хьадоагIаш вай йоазув доацандаь, фуннагIа даь а вай мотт йоазонга баккха гIерташ, дукха тохкама балхаш даь, шоашта могар даь къахьийгад дIабахача вай Iилманхоша, таханарча вайна цу меттацара гIулакх кхоачаш лоаттаде аттагIа хургдолаш. ХIаьта цу вай къахьийгача говзанчаша, вай даьша-ноаноша, цох чIоагIа доккхал а деш, воашка хьакхоачаяь ганз лорае вай декхарийла да! Нагахь санна вай лора ца йой, вай дезало, дезалий дезало вайх бехк боаккхаргба, боаккхе, царна бехк белга а дац.
«Цхьа мотт ховр – цхьа саг, ши мотт ховр – ши саг, ший къаман мотт цаховр – цхьаккха воацар», яхад вай даьша. Из фу яхилга да аьлча, хьона дукхагIа метташ мел хов, хIара метта викал ва хьо цар гIулакх довзаргда хьона, бакъда, хьай мотт ховш веце, цхьаккха саг вац хьо! Из яхар совац, гIалгIай халкъа кица да. ХIаьта, халкъа кицо ма яххара, нах хургдолаш, воай мотт Iомабе а из лебе а беза вай хIаране. Ле ца бой, кицо яхача кIарга тIа овтташ хул вай.
Укх деношка интернет оагIошка гIолла дукха даьржад, вай метта хетадаь денош хьатIаайттад, мотт лорабе беза вай, бувца беза, яхаш, иштта кхы а дукха цу апарах дола къамаьлаш. Бакъда, 100 дакъа хьаийцача царех, 3-4 дакъо мара гIалгIай меттал яздаьдац уж кхайкамаш. Нагахь санна из гIалгIашка яхаш дале, гIалгIай меттал Iо хIана яздиц из. ТIаккха сона хета, духхьал иштта из Iояздар мара, меттаца бала болаш наха из цаяздича санна. Нагахь санна дог а лазаш, из бувца чам а болаш вай дале, вIалла ер денош деце а, массаза воай мотт бувцаш хила деза вай.
Хьамсара ГIалгIай! Вай xlapaвар вай къаман мотт лерттIа Iомабе а из бувца а декхарийла ва. Ший мотт хар, цун дух довзар xlара сага декхар да. Вай къаман мотт дийнлургбола оагIув е еза вай массане а. Из мишта лургба дийна аьлча – вай бувцарца. Тахан, эйшшехь, мотт дIабоалаш латт, яхаш, Iилманхой бехке а беш, вай кхайкамаш даьдар аьнна, хьабала пайда бац е цох гIулакх ахургдац, из мотт дIалебеш вай халкъ ше ца хуле. Воашоша фу ду вай, из мотт дийнлургболаш, из дIабаргбоацаш? Из дар вай дукхагIа теркалде дезаш!
ХIара дезале да ва, нана я, цхьаволчун даь-да, даь-нана ба. Цар шоашта могар де деза, дезалхочо шоай мотт бувцаргболаш. Аз кхетадечох, нагахь санна хьай сих хьаваьннача дезалхочунга хьай даьша лебаь, Iайха лебеш бола мотт хьо бувцаш веце, цхьаккха хIаманца бала боаца саг хул хьох. Хьо аз яхар, хIара гIалгIа ва, духхьал ер йоазув дешашвар а воацаш.
«Дувцари леладери цаI хила деза», оал вай, иштта воацача ши къамаьл долча сагах дош а хетац вайна. Ер кица укхаза доаладу аз цхьаькха алардухьа. Воай мотт бувца беза вай, из дIабалийта йиш яц, яхаш, вай дувцачох хабар мара хилац, нагахь санна вай воаш из бувцаш деце.
Цул совгIа халкъа кицо ма хила яхача, дувцари леладери цаI доацача эсалча нахах хул вай. Тахан мотт лорабу, мотт дIабаргбоацаш къахьег, яхаш, вай деш дола вIашагIкхетарех кхоачам хилац. Телевидене, радио, газете, кхы дIахо интернет оагIошка чIоагIа кIезига ба гIалгIай мотт. Уж аз цIараш яьха хоам бара кечалаш 100 дакъах 80 дакъа гIалгIай меттал хуле, вай воай мотт хьаIома а бергба, бувцарг а ба. ВIалла хIама дергдац, кхыбола мотт цу чу хиннабацар аьнна.
ГIалгIашта лаьрхIа яь еций къаман телевидени а, радио а, газет а кхыдар а? Бакъда, цига бувцар гIалгIай мотт ца хилча, из гIалгIашта къамаьл де кхелла кечалаш хилац. Вай из ца дой, хIанз санна талхаш мара, кхы тоалуш дIагIоргдац гIулакх. Паччахьалкхен органашка, урхалешка, министерствашка, кагий а йоккхий а юкъарчешка гIалгIай мотт кIезига бувца. КIира кхозза е шозза мукъагIа, йолаелча хой чакхъяллалца гIалгIай меттал хьае кхетачеш, гулламаш, дошдоашхалеш, иштта кхыдола вIашагIкхетараш. Нагахь санна цу юкъе гIалгIай къамах воаца саг вале, цунга дувцийта кхыча меттал, вIалла хIама дергдац, гIалгIаша дувцачох из цакхете, таржам хьадергда, тIаккха цун бокъо эшаяь хилац вай.
Балха отташ волча сага ше дIаэцаргволаш яздеш дола каьхат гIалгIай меттал хилийта, е цигара дIавоалача хана яздер а вай меттал яздайта. МоллагIа яздеш дола кхайкамаш, хоам вай меттала хилийта. Наькъаш, тIаьреш белгалдеш техкаш йола цIараш гIалгIай меттал IотIаязъе, баннераш е кхыдола илгаш тIара йоазув а вай меттал хьаде. Из аз мел яхар кхоачашде йиш йолаш, Iадал да ГIалгIайчен конституцес хьакхайкадер. Из вай дой, тIаккха цхьа хIама хургда вай дувцачох. Уж хIамаш теркал ца а деш, мотт лорабу вай, яхаш, укх деношка вIашагIкхетараш дIа а кхухьаш, вай Iохайшача доалаш дац из.
Нагахь санна вайна воай мотт эшаш беце, цунца къахьегаш ха а ахча а ца доадеш, из битар гIойле я, иштта кегаденна гIулакх кхестадечул. ХIаьта воай мотт вайна боккъонца безаш а бале, из гIалгIаша бувцар а вай дезаш дале, из бахар дезаш а вай дале, воай дешарачешка а кхы дIахо бераш деша мел дагIача а гIалгIай мотт хила беза. Из ца хуле, гIулакх хугдац вай леладечох.
Вай воаша ца йоаккхе арара т1авенача сага йоаккхаргьяц вай метта бокъо!

Матенаькъан Илез
"Сердало"