Главная Стартовой Избранное Карта Сообщение
Вы гость вход | регистрация 28 / 03 / 2024 Время Московское: 8552 Человек (а) в сети
 

МИШТАЙ УКХ МОТТИГА ЦIИ?

ЛОАМАРА ЦIЕРАШИ ШАЬРАЧАРА ЦIЕРАШИ
Мехкарча юртий, моттигий цIераш… Уж хоза хилча, лерга совгIат хинна екаш хилча дика хет

. Дукха я уж гIалгIай лоамарча моттигашка. Эзми, Аьрзи, ТIаргим, ГIуозтIе, ТIаьрше - Iалаьмате дукха я уж цIераш. Уж маца, хьан тийхкай ховш дац, бакъда шоай мохк безаш, из беза болаш тийхкалга хойташ сов хоза, лерга тоам беш, йоазон тIа яьккхача товш я уж. ЦаI шоллагIчоа тара яц, наггахьаяр мара. Цхьа геттара йоккха поэтически талант йолча поэташа тийхкача санна я уж цIераш. Иштта да лоам. Бакъда, из оалалалац вай шаьрача ядача дукхагIйолча юртий цIерех. Уж цIераш тийхкай, низагIа паччахьа Iаьдало гIалгIай кегий яьда отараш йоккхача юрташка вIашагIтохача хана, I9-гIа бIаьшерен чухь. Царех массаяр Юрт яха юхедулар (грамматически категори) долаш я. ТIой-Юрт, Дошалкъа-Юрт, Мочкъий-Юрт, иштта кхы дIахо а. Ишттачарех яц шаьрачахьа ядача вай юртий ер цIераш – Яндаре, СурхотIе, СоагIапче, Наьсар-Керте, ГIаьзе-ков. Хьалхаръяраш хоза хетац сона, тIехьаръяраш хоза хет. Юрташ яхац аз, цар цIераш ях. Хьайоаккхаш а (багах хьаоалаш) хала я хьалхараяраш, Iоязъеш йIаьха я уж, хьахозаш хилча а яц кхы Iа яха лерга тоам беш. Цхьабакъда, уж эттаяьнна, шоай истори долаш, цIераш а йолаш юрташ я хIанз, дуккхача хана денз. Цхьан хана ший исторически бахьанашца иштта дIаяхай уж, цу юртех дIалетай уж, цу юртий цIераш а уж шоаш а вай къаман достояни я, вай къам мехках даьккхача хана вай ца дезачар цудухьа хийца а хиннай уж шоай хана.
Цхьабакъда, вай хана а уж тайпа цIераш техкаш я. Иштта тIехьагIа тийхкачарех я Зязиков-Юрт, Берд-Юрт яха вай керда ехкача юртий цIераш. Зязиков-Юрт яха цIи юхьмаччахь тилла цIи я, эрсий меттала Заьзг-наькъан тайпан цIи дIаязъяра кеп хьа а ийца, цох гIалгIай «Юрт» яха дош тIа а теха, хьаяь я из, нохчашкахьара Толстой-Юрт санна. Из юрт Зязиков Идриса хьамара, цIун цIи маьлха латтаргйолаш тилла я. Iаьлий-Юрт Горчханов Iаьлий цIерах тилла я. ГIалгIай меттаца дикагIа товш Iаьлий-Юрт йолаш санна хет. Цхьаькха а я вай иштта тилла цIи йолаш юрт. Из Берд-Юрт я. Из хьан цIерах тилла я сона хац, Эса йисте уллаш хиларах из тиллаеце, кхы дукха бердаш долаш моттиг а яц, со цкъа-шозза цига хиннача хана сона яйнар. Мичча бес дале а, уж цIераш тийхка яьннай, бакъда дIахо дIайодача хана укхаза дийцачунна терко а яь, цIераш юртах техкара гIулакх, цхьан кога тIа даьккхача бакъахьа хургдар.
ЦЕНТР-КАМАЗЕРА ДАЬННА ЗА КАНАЛОМ ДОЛХАШ
Тахан Назрана цхьан даькъах йоахаш наха юкъе дIаяьржай Центр-Камаз яхаш цхьа цIи. Из вIалла а хоза йоацаш цIи я. Цу, Назранерча микрорайоне, цу оагIорахьа, цхьан хана духхьашха Iойилла хиннача сага ший доалахьарча предприяте цIерах дIаяхай из цIи. Из цIи кхы тIа дIачIоагIъялара ший, тIехь баркал хила тоам боаца, дакъа лаьцад вай телевиденес а. Дийнахьа дуккхаза а дохкар-эцарах беш болча хоамашка гIолла екаш хьаенай из цIи укх тIеххьара пхийтта-ткъаь шера. Из хIанз дIаэтта а яьннай. Тахан чIоагIлуш йоагIаш я цхьаькха цIи. Из а телевидене гIолла чIоагIъеш латт. ЗА КАНАЛОМ яха цIи я аз ювцар. Из а чIоагIа чам боацаш цIи я, сога хаьттача. Из цIи даиман телевидене гIолла ювцаш дIачIоагIъеш а латт. Укх сахьате наьха сакхетам чу из дIачIоагIлой, дIаяккха а могаргдац. Из болх хургбоацаш Iаьдалгахьара цу моттига цIи тилла кара долча органо катехха хоза товргйолаш йола цIи цунах тулларе бакъахьа яр. Цох уйла а яь, нахага кхайкарал а даь, цхьа болх керте а лаьца, цIи тилла езар. Туллаш йола цIи эрсий меттала а вай меттала а товрг а йолаш, хоза а хургйолаш. Вай къаьнарча топонимега ладийгIача цу оагIорахьа (цу моттигашка) йоацаш хинна хурьяц тхьоврара гIалгIай цIи. Из моттиг (За каналом яхар) йоккха моттиг я. Цигара топонимика яьржа хинна хила а мег. Наьсар-Керте тахан болаш болча боккхача нахага хаьттача, уж цIераш йовзаш а хургья. Царех наха дукхагIа хозахетар дIатиллача бакъахьа хургдар, Iаьдала документашка, телевидене, газеташка гIолла из цIи наха юкъе дIайоаржа а ергйолаш.
УЛИЦЕХ ЦIЕРАШ ТЕХКАРАХ
Иштта доал ца деш латтача гIулакхех да, тахан вай цига улицех техкаш латта цIераш. Ший аьттув бол-болчо дIаоарцагI а ваьле, ший цIен е гаргарча сага цIи дIатулл улицах. Сона дагадоагIа, тха юрта цхьанне ше цу улица тIа эггара хьалха Iохайна хиларах, шоай тайпан цIи тIа а йолаш цхьан вахархочо улг хьалтеха, улицах цIи туллаш.
Цхьаькха массал а да са доаладе. Цхьа ха яр, Эбарг-Юрта (Троицке) улицай цIераш хийца. Цхьа иттех шу хьалха дар из. Сона из мишта баь болх бар хац - цхьанне цхьа команда еннаяр, е фу даьдар. Цу юрта гIолла боккхача новкъа Iоводаш пхорагIа дIачу мел йодача улицех гIалгIай йоазонхой цIераш тийхкаяр. Хетаргахьа царех фу цIи тулларгья а ца ховш, катехха из болх хьабе а безаш, гIалгIай литература учебник хьа а ийца, цу тIара морхех дIатийхкаяр уж цIераш. Юрт Iочакхъяллалца йоазонхой цIераш дIатийхкаяр, уж мел тоъ, дикка доккхача улгаш тIа уж цIераш IотIа а язъяьяр. Цул тIехьагIа цхьа ха яьлча юха шоай хинна цIераш меттаоттаяьй цига.
Цхьаькха а да. Улицах цIи дIатиллача, цига хьалтох, цун цIи тIайола улг. Бакъда улга тIа тайпан цIи мара хилац. ХIаьта тайпаш вай доккхий да. Дукха дика нах хьабаьнна тайпаш а дукха да. Цудухьа тайпан цIи мара IотIа ца язйича кхеталуш хилац, из цIи малагIча сага цIерах тиллай. Масала, Зязикова улица яьнна яздича цох кхеталуш дац, Зязиков Идриса цIерах я из улица, е Зязиков Бахьаудина цIерах я. Иштта сурт хьо дIа мел хьежача а латт. Улицах цIи туллаш хилча, цкъа-дале, моттиг белгалъяккха деш да из хIама. ТIаккха юрташка тайпан цIи мара тIайоацаш шиъ-кхоъ цу тайпах волча наьха цIераш хила тарлу. Цо адрес тувладу. ШозлагI-дале, вай мехка беркат хьадаьннача сага цIи малха латтаргйолаш, цо даь хIама наха диц ца далийта, шийна беркат, дикадар хьадаь нах вай къамо биц ца белга, цунна дола адамий баркал дийна латталга тIехьа тIабоагIачарна ховргдолаш деш хIама да, улицах сага цIи тиллар. ХIаьта тайпан цIи мара вай IотIаязъеш ца хилча, цу сага цIи йоаелга хул цох.
Уж хIамаш лоадам боацаш, цхьа талмастта леладелга гуш да вайна тахан. Вай хIарачо тахан, геттара ший ков тоаде гIерташ хул, зIаммига бола кхерилг а тIехь нийсбе, е къайлабаккха гIерташ. Цунах вай лархIац лоадам боаца хIама. Цига санна, укх мо долча хIамашта а вай бIарг тIалатташ хилча бакъахьа хургдар.
Улицашта цIераш техкача юкъе цхьаькха а да цхьа хIама. Къаьнаръяраш, цхьан хана советий Iаьдал латтача хана тийхкараш дIа а йоахаш, кхыяраш техк. Из а нийса доацаш санна хет. ЦIи цкъа дIатиллар йита еза, нагахь из вайна цхьа геттара бIарга Iетталуш еце. Улицай цIераш а, шоай исторически дозал долаш я. Тахан вайна цох доккха хIама ца хете а, цхьа ха яьлча, юртий истори хьадувц цар. Тха юрта, масала, яр Блюхера улица. Из улица йиллаяр Казахстанера нах цIабаьхкачул тIехьагIа. Вай къаманна къаьра бехк IотIабилла бехк (къаман-м вIалла хила а йиш яцар бехк, большевикаша фуннагIа а хьа ма дорий) тIера а баьккха, нах цIабийрза ха яр из. Иштта бехк тIерабаьккха, топаш теха бехк боацаш вийна советски бIунбаьчча хиннавар Блюхер а, цу ханашка реабелитаци яь Iаьдало. Цунах ховра, тIехьагIа а ха йиш яр, из улица маца Iойиллай, цига нах маца баха хайшаб.
Вай юрташ йоккхий хулаш, дIа-юха яржаш латт, керда Iоехкаш шортта улицаш я. Цудухьа, моллагIа мехка е юрта беркат, дика хIама хьадаь волча сага цIи малха латтийта аьнна из дIатилла безам болчунна шортта керда улицаш я цу наьха цIераш дIатехка йиш йолаш. Цхьа геттара хувцанза яргйоацаш цIи хилча мара (масала, из саг ваьхав цу улица тIа) хьалха хинна цIераш хувца езацар, аьнна хет.
Цхаькха цхьа хIама а да, къоастам бе безаш. Фу даь, малагIа толам баьккха хила веза саг, цун цIи улицах туллаш хилча. МоллагIча сага цIи а тилла мегаргьяр аьнна хет, бакъда из цIитиллар, цу сага цIи йицлургйоацаш, из сийлахаь хургйолаш, кхычарна юкъе из белгалвоаккхаш туллаш я, цо МЕХКА хьадаь дика хIамаш бахьан долаш. Берригача мехка цIи йовзаш сийлахьа гIулакхаш ший карах хьадаьнна е мехка дIахаззал цкъа турпалал шийгара гойта, вешта аьла берригача мехка лерхIаме дола хIама караг1даьннача сага цIи мара тилла езацар улицах. Мехко деш дола моллагIа а совгIат наггахьа мара ца луш хилча, из массане а дагахьа лерхIаме а, деза а хул. ХIаьта моллагIа совгIат доагIачоа а ца доагIачоа а дIателаш хилча, из совгIат меттел из совгIат даллал дикача хIаман каяьннача сага карагIдаьнна гIулакх а дайлу. Ши зе доал цу гIулакхагара.
Къаьнарча улицай цIерашта юкъе я вIалла а вайна маьрша йита йиш йоаца цIераш а, вай дагахьа моастагIал леладе деза цIераш. Цхьаццанахьа йолаш я вай Калинина цIерах йола улицаш. Калинин советски ишкола яьккха волча сона дукха гоама волаш саг вац. Тахан историкаша а, дукха дегаза вувцац из, цхьабола Сталина хьалхархой санна, дукха кара хIама доацаш, шийга аьннар хьадеш хьавена «тхира хьалхара тхьамада – из я тахан йовзаш йола Калинина исторически репутаци. (Нийса-м яц из, хIана яьлча Сталина наха лоаттаяьча репрессешта инициаторех цаI из хинналга ховш да. Бакъдар аьлча, тахан Калинина цIерах дукха нах баха шахьараш, кхыйола хIамаш я. Из хIама дукха теркал а диц тахан. Бакъда дукханахьара Калинина цIи дIаяьккха а моттигаш я. Цудухьа, из дукха дегаза хетац. Бакъда, вай дукха теркал ца деш цхьа хIама да – вай дохадаь Iодаийтача хана теха хиннача Указа тIа латтар Калинина кулг да. Из цхьа хIама кхоачам болаш да вайна цу исторически деятела цIи лелаяр вай мехка доазон тIара дIахоададе. Граждански яхь йолча наха хулийтаргдолаш хIама дацар из, бакъда тахан латташ да.
Укх йоазон тIа аз хьоахадаьд юртий, улицай, моттигий цIераш техкарах, лелаярах дола сай бIарг тIаэттадолчарех цхьадараш. Сона ца гуш а, ца ховш а кхы а дуккха гIулакхаш а белхаш а хила тарлу укх проблемаца дувзаденна. Бакъда хьоахадаьчар а вайна гойт, цхьа уйла а яь, бала а болаш, из гIулакх (мехкара цIераш) лелаш доацилга. Укхаза тоъъала проблемаш йолга. Из гIулакх нийсдергдолаш, цу хьакъехьа араяьккха езар аьнна хет, закон, е кхыйола нормативни акт. Улицай цIераш мишта техка еза, мишта хувца еза, малагIа хIама карагIдаьнача сага цIерах тилла йиш я – уж ше мел дола хIамаш цу тIа хург а долаш, шийна дагадехачо шийна дагадехар лела а дергдоацаш.
ЦХЬАЬКХА А ДА ТIАТОХА
Цхьан дийнахьа балхарча машенаца Галашка долхаш (Газель яр из) оаха тIахоавир воккха саг. Долхаш, воккхача сага тха машен лехкачунца дина а мурдий а хьакъехьа къамаьл хоттаделар. Галашка хьалкхачале никъ цхьан замигача хих боал, тIаь тIа гIолла. Цу хих даь указатела тIа йоазув дар «Иерусалимка» аьнна. Галашка водаш-воагIаш, со цул хьалхара шерашка цкъа-шозза мара нийс а веннавацар. Из цIи массаз гу тамаш йора аз: ер хьан, мишта тилла фу цIи я? Галашке мичай Иерусалим мичай! ХIаьта цу дийнахьа сайна из воккха саг нийсвенна волаш аьттув баларах гIадваха, аз цунга хаьттар, бехказа а ваьнна, цу Iододача хих гIалгIай меттала фу цIи йоаккх, аьнна. Цкъарчоа са хаттара раьза воацаш, дIа-юха хьувш ваьгIар воккха саг, ший Iаса тIа кулгаш а дехка.
- БугIара-аьли оал-кх цох, - жоп делар цо тIаккха, эккхийта.
Воккхача сагага аз кхы хIама хаттанзар, бакъда сай дагахьа хоадам бир: «Боккхий нах а, кагийнах а хьабар санна кхетам хиларах тиллай-кх цу хих Иерусалимка, аьнна цIи. ХIаьта цу цIеро (БугIара-аьлес) са наьха санна дог хьаьстар. Мел хоза дош да «аьли». ХIаьта «БугIара?» Из а къайле йолаш дош да. Дукха хаттараш увттадеш, тахка, ха безам оттийташ дош дар из: мичара даьннад? фу яхилга да? мичахьара хьадоагIаш да?
Из хаттар деш, воккхача сага къамаьла юкъелелха везаргвацар са, цу хих гIалгIаша йоахаш йола цIи эрсийчунна лала IотIаязъяь хиннаяларе. Цудухьа вай улицай, юртий цIераш дика хургдар эрсий меттала язъеча тайпара кIалгIолла гIалгIай меттала а язъяь хилча указателаш тIа. Цох а вай мотт чIоагIбара, наха вай метта йоазув хьакхаштагIа хилара пайда баргбар. Шоай мохк дикагIа бовзарг а бар.

Горчханов БАДРУДИН
ГIалгIай мехка къаман юкъара газет "Сердало"

Вы можете разместить эту новость у себя в социальной сети

Доброго времени суток, уважаемый посетитель!

В комментариях категорически запрещено:

  1. Оскорблять чужое достоинство.
  2. Сеять и проявлять межнациональную или межрелигиозную рознь.
  3. Употреблять ненормативную лексику, мат.

За нарушение правил следует предупреждение или бан (зависит от нарушения). При публикации комментариев старайтесь, по мере возможности, придерживаться правил вайнахского этикета. Старайтесь не оскорблять других пользователей. Всегда помните о том, что каждый человек несет ответственность за свои слова перед Аллахом и законом России!

© 2007-2009
| Реклама | Ссылки | Партнеры