Ер шу хьадоладелчахой, ГIалгIайчен дешари Iилмани министерства амарца юхьанцарча 1-че – 4-чеи классаштеи, иштта йоккхагIа йолча 5-чеи – 11-чеи классаштеи доагIа гIалгIай меттеи литератураи учебникаш тоаде, аьнна, дIабола а баь, беш болх ба. Из болх вай мехка санна ерригача Россе паччахьалкхе а дIахьош ба.

Из оттадаьр Россе дешари Iилмани министерство я. Учебникашта тIехьа болх бечар керттера декхар да вай дешархоша дешаш дола книшкаш, мотт Iомабеш хиларал совгIа, къаман вахара хьал довзийташ хилар. ХIаьта, тахан из болх мичахьа кхаьчаб, фу бахьан долаш болабаьб, цу оагIорахьа эшашбола кхоачам, гIо-новкъостал долаш дий хардухьа, са къамаьл хилар «Сердало» издательсво кульгалхо, ГIайчен дешари Iилмани министерсво чуйоагIаш йолча Iилман-методический совета доакъашхо волча Мургустнаькъан Салмана Мухьмадаца.

– Мухьмад, вай деша дагIача берашта долча дешара книжкашта тIехьа оаша дIаболабаь болх мичахьа кхаьчаб шун, тахан малагIча лагIа тIа латта из?
– Карарча хана бодаш болча оаха дIаболабаьча балха тIехьа Iилман-методический совет хиннай тха, июнь бетта. Цу учебникашта юкъе дахадезачун лоархIам а, цу юкъе яха еза произведенеш а техка чIоагIъяьй. 1-ча классагара 4-ча классага кхаччалца дола дешара книжкаши, 5-ча классагара 11-ча классага кхаччалца дола гIалгIай литературах латта книжкаши хIанз кийчдеш да, зарба тохаргйолаш, уж арадахале хьалха бе безаш бола болх беш, даггара еш латташ набори версткаи я царна. ХIаьта укх шерара шу чакхдалале, арадаха лаьрхIа а да тха уж книжкаш.
– Эггара хьалха из болх оаша болабеча хана, фу бахьан долаш малагIча маIанца болабаь ба. Фуд уж книжкаш кердадаха, хувца дезаш хилара бахьан?
– Эггар хьалха болх дIаболабеча хана хувца доладаьдар уж. ХIана аьлча, 2013-ча шера Россе Федерацен дешари Iилмани министерствос оттадаь керда дехар да, вай школе дагIача бераша дешаш дола книжкаш мишта хила деза белгалдаь. ХIаьта, вIалла цар из оттадаь деце а, цхьацца дола цу тIера йоазош хувца дезаш а дар, зама хувцаеларга хьежжа. ХIана аьлча, таханарча хано дIадехар кхыдар да, дIадахача бIаьшара 60 – 70 шерашка хиннар морг а йоацаш, кхы тайпара я хIанз ха. Цудухьа, таханарча вахарца товргдоацар, дужаргдоацар дIа а доаккхаш, оттае йоагIа произведенеш Iочу а увттаеш хьабеш болх ба из.
– ТIаккха, из эшар ца эшар малагIа да, таханарча замо дIадехар фуд, мишта, малагIча наькъаца къоастаду оаша?
– ГIалгIай паччахьалкхен университет а, гIалгIай Iилма-тохкама института болхлой а оарцагIбаьха, дикагIа кхеташбола вай хьехархой а овттабаь, дуккха хувцамаш даьд цу учебникаш тIа. Iилман-методический совето къоастадаь да тахан берашта дезаргдар малагIа да, царна совдар, пайда лургбоацар фуд. Цудухьа, иштта баьча соцама тIа а тайжа, из болх хьабеш да тхо.
– Из беррига а оаша беш бола болх маца йистебала безаш ба шун?
– Ер шу йистедоаллаш керда шу хьахилалехь арадовла дезаш да уж книжкаш. 2016-ча дешара шера берашта деша мара ца дезаш кийча хургда 5-чеи – 11-чеи классашкара дешара книжкаш. Цул тIехьагIа 2-чеи – 4-чеи классашта лаьрхIа дешара книжкаш а арадовргда. Из беррига а болх, лаьрххIа, цу гIулакха бехктокхаме а долаш хьабеш ба. Цудухьа, моллагIа газет, журнал санна хьа а ийца, арахеца йиш йолаш болх бац из. ЛоархIаме болх ба.
– ХIаьта, гIалгIай метта учебникашцара хьал мишта латта? Царна техьа дий де дезаш хувцамаш?
– Цу учебникашцара болх дешара книжкашцарчул дуккха а халагIа ба. Цу тIехьа а, болх дIаболабаь къахьегаш доахка тхо, бакъда цу гIулакха кхы а цхьа ши шу ха хIаьта а езаргья тхона. ХIана аьлча, массайттаза чакх а даьха, дикагIа кхеташ, метта Iилман оагIош йовзаш, метта бокъо ховш болча нахага тIахьожам а байта, Россе академи образованега а, кхычахьа а, дIа а хьекха, биъ тайпара тохкам а байта, цул тIехьагIа, Россе дешари Iилмани министерствос федеральни перечена юкъе дихьачул тIехьагIа мара арадаха йиш йолаш дац уж. Дагадехача хана, ара юккъе гIолла бе йиш йолаш бац из болх. Цар тхона хьалхашка увттадеш дола декхараш кхоачашде деза тха. ТIаккха, цу тIехьа, аз ма аллара, вай дикагIболча хьехархоша даггара беш латташ болх ба, кхы дIахо а болх бе безаш ба царна тIехьа.
– ТIаккха, тахан шугара цар дIадехар фуд, мишта хила деза йоах цар уж учебникаш? Вешта, оаша болх беча хана кхоачам боацараш нийслой цу юкъе?
– Цар дIадехар да, таханарча заман вахар хьал дувцаш уж книжкаш хилар. Дукха да литература юкъе хьалха яхача заман хинна, гражданский тIом а, Сийлахь боккха Даймехка тIом а, хьалха хиннача халача заман тиша Iадаташ а дувцаш дола йоазош. Ма хулла уж дIакIезига дар да тха декхар. Дерригаш а цIендаь дIадаха йиш яц уж, хIана аьлча, ший боарам болаш хила деза хIама. ТIаккха, из деррига а цхьан боарамах хургдолаш, цу тIара, эшац, аьнна хета, произведенеш IокIезига а яь, таханара вай вахара хьал дувцаш дола йоазош чудохкаш болх баьб оаха. Хьалха хиннар а таханар дар а ховш, массадолчох кхийна саг хургволаш иштта бе безаш ба из болх. МоллагIча хIаман боарам хила беза. Цудухьа, из нийсбеш балха а экспертни а тоабаш хиннай вай дешари Iилмани министерсвос вIашагIъехка. Цар шоай декхар, сога хаьттача, дизза кхоачаш а даьд. ХIанз технически моттигаш я тха дукхагIа йисараш. Цу тIехьа а, из хьавIашагIтохаш бе безар дукха болх ба. Цудухьа, аз ма аллара, 5-чеи – 11-чеи классашта лаьрхIа дар, ер шу чакхдоаллаш йисте даргда, 1-чеи – 4-чеи классашта доагIаш дар 2016-ча шера хургда, хIаьта, гIалгIай метта учебникаш 2017-ча шера хургда, Дала хулийте.
– Из болх хьабар цаI ма дий, хIаьта цул кхы тIехьа дусаш доацаш гIулакх да-кх из арадаккха таро хилар. Цу оагIорахьа Iаьдало деш новкъоста дий шоана?
– Укх шера лаьрхIа долча гIулакха ахча долаш да вай дешари Iилмани министерствога. Амма, шиъ да цигача керттера хIама. Цу гIулакха хIара доагIача шера лаьрхIа ахча хиладеза, цаI; шоллагIа, цу гIулакха дукха хьехархой шоай балха тIара боахаш болх баьб, из леладе дезаргдоацаш, кхыча вай лоалахарча мехкашка мо цу гIулакха къоастаяь цхьа тоаба хилча бакъахьа яр. ХIана аьлча, цу учебникашца цхьана арадаха дезаш изложении, диктантайи гулламаш да, балха тетрадаш да, таблицаш, пособеш да, хиланза даргдоацаш. ХIаьта, цу гIулакха лаьрхIа тоаба ца хилча, хета-хетача хана болх барах хIама хилац.
– ТIаккха, тахан болх беш болча говзанчий шоай кхетам, шоайлара бувзам миштаб?
– Тахан болх бераш, дикагIбола хьехархой ба, шоай болх бовзаш а, шоайла барт, бувзам болаш а ба уж. Бакъда, уж шоай балха тIара баха безаш хиларах, хало да тхона. Вай бараш мара, боацачар уж боалабе тха аьттув бац, тIаккха, бараш а школашка болх беш ба. ТIаккха, тахан бича боалаш мичаб ер болх, цудухьа, цу гIулакха тIехьа лаьрххIа къахьегаш нах хилча бакъахьа бар, из мара кхы совгIа гIулакх а хургдоацаш, цунца мара ийла е а езаргйоацаш.
Тахан из болх иштта хьабеш хилар а, вай кхувш боагIачарна терко еш хилар а дика хIама да. Амма, цхьаькха да теркалде дезаш. Цар баьча балхах хьабала пайда бац, нагахьа санна воай деша дагIача берий дай-ноаной шоай берашка дешийта сагота ца хуле. Мел дукха вай хьехархоша, Iилманхоша къахьегарах, гIулакх хургдац, вай воашош сагота ца хуле. Цудухьа, дехар да са вай мехкахошка, массарашка а, гIалгIай меттала деша хала да, гIалгIай метта бокъонаш кхетае атта яц, ца а яхаш, кхыдола бахьанаш ца а лехаш, дешийта шоай берашка. Тахан долчох кхоачам бе, доацар ца а дехаш, дар карара ца а доалийташ хьалаца. Кхыбола мотт санна атта бац вай мотт, ха-зама яьлча Iомабе. Цудухьа бер зIамига долча хана, из мотт Iомабе долалуча хана денз бе безаш болх ба из.

Матенаькъан Илез
Сердало