Главная Стартовой Избранное Карта Сообщение
Вы гость вход | регистрация 28 / 03 / 2024 Время Московское: 9080 Человек (а) в сети
 

Г1АЛГ1АЙ НАЗАМАШ: жанра цхьайола белгалонаш

Г1алг1ай багахбувцама жанрашта юкъе тахан эггара дукхаг1а наха езаш а йовзаш а назамаш я. Из жанр хьахилара некъ чоалхане а б1аьха а хиннаб.
Ховш ма хиллара, г1алг1ашта бусалба ды байзаб в1алла цар им диллалехьа. Шоай къаьнара

ды лелабеш хиннача вай даьшта дукха х1ама ховш хиннад, цхьачар яхача тайпара лоам то1абаь баьхкабац уж. Им диллачул т1ехьаг1а а г1алг1аша дукха ха яьккхай текъама дыи бусалба дыи в1ашаг1ъэбаь лелабеш. Бахьанаш дукха хиннад: 1алама нах а хиннаб к1езига, цул совг1а текъама ды лелабаьб цар, даьша лелабаь ды ба из, хувц йишъяц из, яхаш. Цу къаьнарча дынца ювзаенна хинна мифаш ха ме йода ч1оаг1а хувцалуш хиннай. Геттара ч1оаг1а хувцабеннаб г1алг1ай сакхетам царна юкъера цхьачар им диллачул т1ехьаг1а. 1алаьмате чоалхане зама хиннай из. 1алама нах ба а боацаш, бусалба да тхо а яхаш, бусалба 1аьдалах мишта фу де деза ца а ховш дукха ха яьккхай наха. Цу чоалханеча заманца бувзабенна г1алг1ай багахбувцам х1анза а т1ехь к1езига-дукха биссаб вайна юкъе. [Ахриев Чах. Избранное. Назрань. 2000; Базоркин А. Горское паломничество // Сборник сведений о кавказских горцах. Вып. 11. Тифлис. 1875. Оаг1.1-12. Цит.: Ингуши. Сборник статей и очерков по ситории и культуре ингушского народа. Сост. Танкиев А.Х. Саратов. 1996. Оаг1. 139-149. Евлоева А.М. Ингушский герой Курюко в драматической поэме Саида Чахкиева «Чаша слез» // Ученые записки ИнгНИИГН. Серия «Фольклор и этнография». Вып. 3. Магас, 2008. Оаг1. 104-112]
Г1алг1ай текъама дынцеи мифологецеи дувзаденна хиннад вай къаьнара иллеш. Цу дына эггара гаргаг1а хиннад ловзаркуца иллеш. Цхьадолча иллей масалашка хьожаргда вай.
Хьалха б1аьстен балхаш д1адолалуча хана оалаш хинна иллеш дукха дац вай д1аяздаь, х1аьта тахан дицденна д1адаьннад уж, масала:
Б1аьсти маьрша йоаг1ийла, б1аьсти беркате хулийла,
Ялат маьрша д1адувлда, ялат маьрша чуэцалда. [Тумгоева З.М. Праздник весеннего равноденствия и выхода плуга у ингушей // Ученые записки ИнгНИИГН. Серия «Фольклор и этнография». Вып. 1. Магас, 2008. Оаг1. 95-103.
Тумгоева З.М. Праздник Тушоли // Ученые записки ИнгНИИГН. Серия «Фольклор и этнография». Вып. 1. Магас, 2008. Оаг1. 103-110]
Готаш йолаеш хиннаяц цкъа из ц1ай деза а дийя мара. Хьалхара боал боаккхача хана оалаш хиннад цхьадола иллеш. Д1адийна ялат дика хьахургдолаш ловца боаккхаш санна илли оалаш хиннад. Дог1а делхача хана илле хьисапе текъам а беш цхьабола нах лувчаш хиннаб цу дог1а к1ала [Тумгоева З.М. Праздник Тушоли // Ученые записки ИнгНИИГН. Серия «Фольклор и этнография». Вып. 1. Магас, 2008. Оаг1. 103-110]. Тушоли-ц1ай дездеш хиннад г1алг1аша Тушоли-бетта (х1анзара апрель бутти май бутти хьачулоацаш ха я из), тушол-котам гучаяьлча. Цунга сатувсаш дукхаг1а кхалнах хиннаб, лаьрх1а яах1ама кийчъеш хиннай из хьат1акхаьчача. Цига болхаш хиннаб мехкарийи къона истийи. Ц1ув-саго ерда чура ара а яьккхе Тушоле мунда нахага д1ахьокхаш хиннай, т1аккха ловца боаккхаш мо текъам беш хиннаб, х1анз вай ду1а деш санна. Мехкараша т1ехьа оалаш хиннад. Даьлагара дехаш хиннав ц1ув-саг:
Ялат хьувкъийталахь, доахан дебийталахь,
Ираз-аьттув дезала хилийталахь,
Лораделахь тхо унах, дика т1ехье хилийталахь. [Тумгоева З.М. Праздник Тушоли // Ученые записки ИнгНИИГН. Серия «Фольклор и этнография». Вып. 1. Магас, 2008. Оаг1. 103-110]
Цу текъама варианташ хиннай, масала:
Ва, Даьла йо1, Тушоли, тхогара деха цу Даьлагара!
Хьай ц1ена маьлха сердало яйта тхона,
Маьлха з1анарашца сийрдадаккха ер маьлха дуне,
Дунен бала байбергболаш ц1ена малх байта тхона. [Г1алг1ай халкъа ашараш, иллеш, назамаш. Оттадаьр Аушев М.А. Назрань. 1999]
Доаладаьча масалаша гойтача тайпара ловзаракуца иллеш текъама дынцеи мифологецеи дувзаденна хиннад, вешта аьлча, текъама дына ду1аш хиннад уж. Иштта мифологеца дувзаенна хиннад мехкарий иллеш, моаршала иллеш, хестора иллеш. Къаьнарча дынца дувзаденнача цу иллей керттера турпалхо къонах ва. Т1ехьаг1а кхоллаеннача жанрашка а – наьртий оаламашкеи турпала иллешкеи хеставер къонах ва. Из къонах мишта хила веза аьлча, - фос йоккхаш, валарах ца кхераш, камаьрша волаш, и.кх.д1. Цхьабакъда, г1алг1ай вахаре сов дукха хувцамаш хиннад т1ехьарча шин б1аь шера: вай мехка бусалба ды ч1оаг1беннаб, лоамара нах шаьрача арабаьнна дукха ха я, хувцаденнад барзкъа, яах1ама, ц1енош, пхьег1аш, оамалаш, хьалха шоай хинна 1адаташ дукхаг1чар леладац, цудухьа къонах яхача деша ма1ан а хувцаденнад.
Къонах мишта хила веза, аьлча, г1алг1ай боккхийча наха оалаш хиннад: «Къонах Даьлах кхераш хила веза» [Матиев Аббас. Великий шейх из Сурхахов. Назрань. 2006.
Матиев А.У. Великий шейх Батал-хаджи // Ислам в России и за ее пределами: история, общество, культура. Сборник материалов межрегиональной научной конференции, посвященной 100-летию со дня кончины выдающегося религиозного деятеля шейха Батал-хаджи Белхароева. Магас-Санкт-Петербург. 2011. Оаг1. 56-61. Матиев М.А. Дынца бувзабенна бола г1алг1ай багахбувцам // Научный вестник ИнгГУ. №1-2 (13-14). Магас. 2010. Оаг1.187-203. Мерешков С.А. Г1алг1ай этнографически лексика. Назрань. 2007]. Х1ана аьлча, из Даьлах кхераш вале, кхы цхьан х1амах кхера везац цун. Цу наха лорадаьд вай къам дунен а аьхартен а балех. Шоай мурдаш а болаш устазаш хиннаб Илисха-Юртара Кунта-Хьажа, Даьда, Сурхот1ара Бат1ал-Хьажа, 1овда (Бамат-Гири-Хьажа), Пхьилекъонгий-Юртара Хьусен-Хьажа. Иштта г1алг1ашта юкъе дика къонахий ба аьнна наха бувцачарна юкъе ба Йовлой Г1айрбик-Хьажа, Салагхой Ч1ожа 1аба, Буружнаькъан Сосаркъий Ама, Т1оаршхой Экий 1умар, Оздой Саьлмарзий Махьмад, Поалангхой Къази-Молла, Чопайнаькъан Исхьакх-Молла, Цисканаькъан Мувса-молла, дукха кхыбараш а. [Акаев В.Х. Шейх Кунта-Хаджи: жизнь и учение. Грозный. 1994. Антология ингушского фольклора. Том 9. Нальчик. 2012. Албагачиев Р.-Х. Ш. Шейх Кунта-хаджи. Его жизнь и духовная деятельность // Шейх, устаз, овлия Кунта-хаджи Кишиев. Сост. Р.-Х. Ш.Албагачиев. Нальчик. 2012. Оаг1. 65-71. Албогачиева М.С-Г. Кунта-хаджи Кишиев, его проповедь и последователи // Шейх, устаз, овлия Кунта-хаджи Кишиев. Сост. Р.-Х. Ш.Албагачиев. Нальчик. 2012. Оаг1. 101-107. Албогачиева М.С-Г. Адепты Кунта-хаджи Кишиева: Бамат-Гирей-хаджи Митаев, Батал-хаджи Белхароев, Хусейн-хаджи Гарданов, Чимирза Таумерзаев, Мани-шейх Назиров и Вис-хаджи Загиев // Ислам в России и за ее пределами: история, общество, культура. Сборник материалов межрегиональной научной конференции, посвященной 100-летию со дня кончины выдающегося религиозного деятеля шейха Батал-хаджи Белхароева. Магас-Санкт-Петербург. 2011. Оаг1.28-36. Барахоев М.С. Нравстенно-религиозное учение суфия Кунта-хаджи Кишиева // Шейх, устаз, овлия Кунта-хаджи Кишиев. Сост. Р.-Х. Ш.Албагачиев. Нальчик. 2012. Оаг1. 42-53. Борусевич К.И. Сектанство среди ингушей // Шейх, устаз, овлия Кунта-хаджи Кишиев. Сост. Р.-Х. Ш.Албагачиев. Нальчик. 2012. Оаг1. 643-645.; Мерешков С.А. Г1алг1ай этнографически лексика. Назрань. 2007. Муслимов М.С. Заповеди Кунта-хаджи Кишиева // Шейх, устаз, овлия Кунта-хаджи Кишиев. Сост. Р.-Х. Ш.Албагачиев. Нальчик. 2012. Оаг1. 71-77. Сагов А. Проповедник и просветитель шейх Кунта-хаджи Кишиев // Шейх, устаз, овлия Кунта-хаджи Кишиев. Сост. Р.-Х. Ш.Албагачиев. Нальчик. 2012. Оаг1. 489-497. Исраилова М. Первый приезд святого устаза Кунта-хаджи в Ингушетию // Шейх, устаз, овлия Кунта-хаджи Кишиев. Сост. Р.-Х. Ш.Албагачиев. Нальчик. 2012. Оаг1. 93-101. Элджеркъ-наькъан 1абдурахьмана Мухьаммад. Илсхан-юртарча хьажий къамаьлаш //Шейх, устаз, овлия Кунта-хаджи Кишиев. Сост. Р.-Х. Ш.Албагачиев. Нальчик. 2012. Оаг1. 184-234.]
Г1алг1ай назамашка хеставер а ва къонах, цхьабакъда, из бусалба саг ва, из бусалба хилар, цо деш дола 1ибадат да цу иллешка дувцар. Вешта аьлча, мифологена д1ахийра а яьнна, бусалба дынгахьа йийрзай из поэзи. Фу бахьан долаш, мишта, сенца дувзаденна хьахинна х1ама да г1алг1ашта назамаш яйза а ишта ч1оаг1а езаенна а хилар?
Ткъестлаг1ча б1аьшера вай мехка лаьтта хьал довза деза вайна из хар духь. Паччахьа 1аьдало ч1оаг1а харцо лелаяьй вай къаманца. Дала бахкийтача овлияаша деш хиннад хоза хьехамаш: нах нийсача новкъа д1ахьежабеш хиннаб, Дала яхар де деза вай, яьхад, уж г1ийртаб бусалба дынах нах д1акхетабе, т1арикъата некъ бовзийта. Цар оалаш хиннад хургдола х1ама, цамогаш хинначоа дарба деш хиннад, г1айг1а кхаьчачун сапарг1атадоккхаш хиннад. [Матиев Аббас. Великий шейх из Сурхахов. Назрань. 2006. Матиев А.У. Великий шейх Батал-хаджи // Ислам в России и за ее пределами: история, общество, культура. Сборник материалов межрегиональной научной конференции, посвященной 100-летию со дня кончины выдающегося религиозного деятеля шейха Батал-хаджи Белхароева. Магас-Санкт-Петербург. 2011. Оаг1. 56-61.
Белхороев Я.К. Путь праведника // Ислам в России и за ее пределами: история, общество, культура. Сборник материалов межрегиональной научной конференции, посвященной 100-летию со дня кончины выдающегося религиозного деятеля шейха Батал-хаджи Белхароева. Магас-Санкт-Петербург. 2011. Оаг1. 5-13. Деттмерин К. Исламизация Ингушетии, идеология ненасилия и особоя роль Батал-хаджи Белхороева // Ислам в России и за ее пределами: история, общество, культура. Сборник материалов межрегиональной научной конференции, посвященной 100-летию со дня кончины выдающегося религиозного деятеля шейха Батал-хаджи Белхароева. Магас-Санкт-Петербург. 2011. Оаг1. 46-52.]
Царех цхьаццабарех наха оалаш-дувцаш х1амаш диссад тахан а. Г1алг1ай мехка Кунта-Хьажа ваха велча, дуккхача наха ма г1овалара хьо яьхад, йоах, цунга, юххера а ший вошас, Мовсара а аьннад. [Акаев В.Х. Шейх Кунта-Хаджи: жизнь и учение. Грозный. 1994; Овш-наькъан Ахьмада во1 Абу-Бакар-хьажа. Илсхан-юртарча Кунта-хьажий къамаьлаш // Шейх, устаз, овлия Кунта-хаджи Кишиев. Сост. Р.-Х. Ш.Албагачиев. Нальчик. 2012. Оаг1.107-117.]
-А, - аьннад Хьажас, - г1алг1ашта юкъе бусалба ды кхайкабе вода со.
-Ца а водаш 1евалара хьо, Хьажа, вайна дов дергда цу г1алг1аша, Шамала мича мегад царга им диллийта, - аьннад Мовсара.
-А, Мовсар, вай Г1алг1ай мехка даха деза. Х1анз берригача г1алг1ай синош им дилла кийча да, вайга хьежаш ба уж, Аллах1 вайца ва, Цун Элча а вайца ва, овлияаш а вайга хьежаш ба. Вай цига хила дезаш да. [Акаев В.Х. Шейх Кунта-Хаджи: жизнь и учение. Грозный. 1994; Элджеркъ-наькъан 1абдурахьмана Мухьаммад. Илсхан-юртарча хьажий къамаьлаш //Шейх, устаз, овлия Кунта-хаджи Кишиев. Сост. Р.-Х. Ш.Албагачиев. Нальчик. 2012. Оаг1. 184-234.]
Деррига г1алг1ай къам Хьажийна духьал а даха, цигга им диллад, йоах. [Акаев В.Х. Шейх Кунта-Хаджи: жизнь и учение. Грозный. 1994; Албагачиев Р.-Х. Ш. Шейх Кунта-хаджи. Его жизнь и духовная деятельность // Шейх, устаз, овлия Кунта-хаджи Кишиев. Сост. Р.-Х. Ш.Албагачиев. Нальчик. 2012. Оаг1. 65-71.]
Ше ч1оаг1а ц1ена саг хиларах ше хьаьнала къа а хьийга даьккхар мара дуаш хиннавац Хьажа. Цкъа мурдаша лаьрх1ад Хьажийна новкъостал де, цун беша а баха цига оасар де эйттаб уж. Хьавенача Хьажийна из б1арга а дайна, мурдаша оасар даь ший беша дакъа цел хьаккха д1ахоада а даь, из ялат са дац, из сона хьарама да, аьннад, йоах цо.
Кунта-Хьажас аьннад, яхаш, дувцаш дукха х1амаш да. Т1ом безацар вайна яьхад, йоах, цо нахага, геттара в1аьхий хила а ма г1ерта, Дала яхар а де. Цо аьннад яхаш да е дешаш:
-Киназашка д1ачуг1о шоашка оале, д1ачуг1о, уж-м г1ишлош мара яц шоана, ж1аргаш 1оохка шоашка оале, 1оохка, уж аьшкаш мара дац шоана, шун дегаш бусалба хуле. Цхьабакъда, шоай кхалнаха низбеш хуле, шоай мотт, шоай мохк, эздел, г1улакх дита, дицде деза шуга оале, т1аккха г1овталаш, лата а латалаш, дайна д1адаллалца! [Акаев В.Х. Шейх Кунта-Хаджи: жизнь и учение. Грозный. 1994;]
Бат1ал-хьажас оалаш хиннад моллаг1ча къовсабеннача нахага: - «Бакълуй а, шух ийша 1ийнар г1адг1оргва тахан дунен чухьа а кхоана къемат дийнахьа а». [Матиев Аббас. Великий шейх из Сурхахов. Назрань. 2006. Матиев А.У. Великий шейх Батал-хаджи // Ислам в России и за ее пределами: история, общество, культура. Сборник материалов межрегиональной научной конференции, посвященной 100-летию со дня кончины выдающегося религиозного деятеля шейха Батал-хаджи Белхароева. Магас-Санкт-Петербург. 2011. Оаг1. 56-61.]
Из ше а хиннав, йоах, нахаца тарлуш, цхьа моллаг1дола х1ама ца дувцаш. Даьла а нах а раьза хургбола г1улакхаш дуккха доахкаш хиннад цох. Нахаца ч1оаг1а к1аьда-1имерза саг хиннав из, к1алвисачунга хьожаш хиннав, бошта г1улакх деш хиннав, миска нах теркалбеш хиннаб, мут1а1аламашта а г1улакх деш хиннад. Ч1оаг1ача йоачано дохадича наькъаш, т1аьш тоадеш хиннад. Ше ваг1ача саг хьат1авеча нийса ураотташ хиннав из. Хьат1авенар моллаг1а вале а, ханна мел з1амига вале а. Цо оалаш хиннад, эзделца мел дола х1ама вайна гонахьа да шоана. Оалхазар хьат1адеча, к1ала даг1а оалхазар хьалъайлу шоана, шоашта саг хьат1авеча, нийса ураотталаш цун сийна. Нахаца дика хинна а ца 1еш, хьайбашца а хиннав из къахетаме. Хьунаг1а лийгашта тух увттадайташ хиннад цо, 1а хала деча оалхазарашта ялат а лоаттадеш хиннад. [Матиев Аббас. Великий шейх из Сурхахов. Назрань. 2006. Матиев А.У. Великий шейх Батал-хаджи // Ислам в России и за ее пределами: история, общество, культура. Сборник материалов межрегиональной научной конференции, посвященной 100-летию со дня кончины выдающегося религиозного деятеля шейха Батал-хаджи Белхароева. Магас-Санкт-Петербург. 2011. Оаг1. 56-61.]
Даьда дукха х1ама ховш овлияъ хиннав, г1алг1ашта юкъе дукха лийнна из хиларах тахан вайна юкъе дукха х1амаш да из вувцаш. Коазой найц хиннав йоах Даьда. Цун уствоша Буро т1а хиннав вахаш. Цкъа ший уствоша волча хьоашалг1а хьавенача Даьдас аьннад яхаш дувц:
- Оакхароша оаг1онаша а хьекхаш, яьсса латтаргья хьона ер г1ала цхьан хана.
Хьайца тепча х1ана лелаю 1а, аьлча, аьннад, йоах, Даьдас:
- Низзаг1а йодаяь югача йо1о г1о дехаш хилча цига тоха мара, кхыча довна езац сона ер. [Мерешков С.А. Г1алг1ай этнографически лексика. Назрань. 2007.]
Цкъа ший цхьа бежан а дайна из лаха араваьннав Даьда. Шийла ди хиннад из, дарзаг1а делхаш дог1а а долаш, х1ама б1арга ца гуш дохк а латташ. Дукха лийннав Даьда ший цхьан новкъостаца бежан кора ца доаг1аш. Юххера а цхьа г1азкхе кхийттав акхарех. Иштта болх ба, бежан а дайна лел тхо, б1аргадайнадий хьона аьнна акхар г1азкхечунга хаьттача, вокхо аьннад, бежан мара мичад шун дайнар, укх шийлача дийнахьа шоай ц1аг1а х1ана даг1ац шо. Ер г1азкхе бакълув, чудолх вай, аьнна, юхавийрзав Даьда. Цхьадола бакъдола х1ама хила тарлу, аьннад Даьдас, Дала вайга кераста нахагара хьахойташ. [Мерешков С.А. Г1алг1ай этнографически лексика. Назрань. 2007.]
Дала дакъа деннача нахах хиннав яхаш вувцаш ва Буружнаькъан Сосаркъий Ама. Из з1амига волча хана денз цкъа ламаз а дитадац, т1акхоачача а волаш рузбане ца водаш а 1ийнавац яхаш вувц из. Ама камаьрша саг хиннав, х1аьта ший кулгашца къахьийга хьадаьккхар мара хьалдуаш хиннавац. Къонахчун кер ц1ена хила беза (хьарамча х1амах), кер ц1ена хилча уйла ц1ена хургья, оалаш хиннав йоах Ама. Цунах лаьца дукха масалаш да наха дувцаш. Укхун юртарча шин саго Амас йохка аьнна д1аоттаяь хинна йол из Амий йолга ца а ховш лочкъаяьй. Т1ехьаг1а деррига гучадаьлча цу аьлах Амийна ахча дала аьнна хьайзаб къуй. Амас ахча д1аэца тигадац: «Со къинт1ераваьннав шоана. Из т1айотташ а базар т1а д1ахьош а оаша къахьийгад, цох шоана денна ахча а Дала хьаьнала долда шоана». [Мерешков С.А. Г1алг1ай этнографически лексика. Назрань. 2007.]
Кхыметтел вай къам Сибарег1а 1одигача хана а ше а ший дезал а хьарамча рузкъах лорабаьб цо, моцалах нах бовра кхераш ха из йоллаше а. Г1ийбат дезаш хиннавац из, ер а ваг1аш цхьанне кхычох г1ийбат деш хилча, Къор1а хьа а ийце, из деша волалуш хиннав из, цу г1ийбатага ла ца дувг1ар духьа. Амас аьннад яхаш дувцаш да: «Кхача ц1ена а болаш, дунен х1ама т1ехьа а тетта, Даьла хьоахавар совдаьккхача, Дала вахара цхьаццайола башхалонаш йовзийт, наха ца хозар хозийт, наха ца гур б1арга а дайт». [Мерешков С.А. Г1алг1ай этнографически лексика. Назрань. 2007.]
Дала дакъа денна нахи 1алама нахи бувцаш дукха назамаш я вай, вайна хьехам беш, вай мишта даха деза, Далла 1ибадат мишта де деза вайна масалаш хьагойташ я уж назамаш. Масала:
Ладувг1а оаша шоашша, ва дына вежарий,
Ер дуне дусаргда вайх массанех.
Валанза варг ма вац цхьа Даьла воацар,
Алхьамдулиллах1, хоастам ба Далла.
Садалар хала да, каша лахьта готта да.
Уйла еш хилалаш, ва дына вежарий.
Х1аравар лахьтий чухь вуларгва вайха.
Къахетам болба вайх Везача цу вай Дала.
Азалехь язъяь йоа вай ха хьакхаьчача
Мулкалмовт доаг1аргда вай из дег1а са ва эца.
Цунна духьала ва довла вай низ ца кхоачаш
Дег1ацар вай синош цо д1а ма ийду.
Ва массехк дай-нанеи дезалех къестабеш,
Ва массехк дезалхо даьх-наьнах къеставеш.
З1амигачун, воккхачун башхало ва йоацаш,
Вай Даьла нийса кхел лелаш я шоана, вежарий. [Г1алг1ай халкъа ашараш, иллеш, назамаш. Оттадаьр Аушев М.А. Назрань. 1999]
Е: 1амалий пайда бац, 1илманца еце,
1илмана пайда бац, 1амалца деце,
Вахара пайда бац, иманаца деце.
Хьа 1амал хозъяьр 1илма да хьона,
Хьа 1илма хоздаьр 1амал я хьона,
Хьа вахар даькъалдер иман да хьона,
Хьо цунах тешалахь, я ибна адам.
1амала пайда бац, саг1ийца еце,
Рузкъана пайда бац, загатаца деце. [Антология ингушского фольклора. Том 9. Нальчик. 2012]
1илманхоша яхачох, назамашка дувцачоа юкъе да бусалба дыно яхар а, бусалба саг мишта хила веза аьнна деш доа хьехамаш а, пайхамараш, асхьабаш, овлияаш мишта баьхаб хьахьокхаш дола дувцараш а. [Точиев У.У. «Назма» как жанр духовной песни и некоторые ее философские аспекты // Тезисы Всероссийской научной конференции, посвященной 150-летию со дня рождения Ч.Э.Ахриева. Магас, 2000. Оаг1. 14]
Устазехи 1алама нахахи дувцашдар юкъе дахад цхьайолча назамашта. Хьожаргда вай, масала, Бамат-Гири-Хьажах (1овдах) Къоастой Тамаре Даби-Юрта д1аязъяьча назамий белгалонашка.
Устазо никъ хьехош ва хьалха бувлаш,
Элчано ший г1о деш, никъ маьрша боахаш,
Хоз-хозаг1а г1улакхаш ше царна лувцаш,
Дала т1акхаьчар хьо, Г1овс вола 1овда.
Халкъо ц1и яьккхар хьа, Г1овс вола 1овда.
Адамий дегашка лор-дарба хинна,
Халкъа т1авийрзав хьо, Г1овс вола 1овда.
Даьлера къахетам халкъа т1абоаржабаь,
Бехказаваьннав хьо, Г1овс вола 1овда.
Кхетача малхаца г1ийла уйла яь,
Бузача малхаца б1аргаш делхадаь,
Беркате вера хьо, Г1овс вола 1овда.
(Хьадийцар ва Къоастой Махьмада Ахьмад. 1985 ш. Даби-юрт. Д1аяздаьр я Къоастой Ахьмада Тамари. Х1анзалца кепатоханза да)
Кхыбоа устазаш бувцача назамашта тара да укхаза цхьадар, масала: «беркате вера хьо, Г1овс вола 1овда» яха рефрен, т1ехь зикар дар, салот алар, наха хьехам бар, и. кх. д1.
Сурхот1ара Бат1ал-хьажа вувцача назамашка цунах Бат1и оал. Бочалла йоахаш ц1ераш я уж (Даьда, Бат1и, 1овда). Иштта ладувг1ача наха гаргаг1а хул вувцашвола устаз, дукхаг1а везалу из ше а цун ц1ераг1а деш дола хьехамаш а:
Дала шийна деннараш, Бат1е дувцар къайле яраш,
Оалар, йоаг1а хала зама, Даьла кхоллам корзаг1боалаш.
Гучаяьлар халкъа тамаш, Дала ц1енъе хьа къайленаш,
Эттар зама хала йолаш, бакъ ма хилар хьа дош, Бат1и.
Кагий, боккхий хьа мурийдаш, ви1ий къонгаш – хьа варасаш,
Хоза лорош хьа васкеташ, г1ончаш ба хьа, ва тха Бат1и.
[Антология ингушского фольклора. Том 9. Нальчик. 2012]
Даьда оал г1алг1аша Арсанов Дени-шейхах, кхыча овлияэх санна назамашка цох а оал Мубарик:
Дег1ах мерза са къастача дийнахьа,
къулбехьа юхь йолаш вуллача дийнахьа,
Кхалхара хьацараш деттача дийнахьа,
Мубарик Даьда, хьо оарцаг1валалахь!
Лувчаве улга т1а вуллача дийнахьа, лувча а ваь,
моллаша керчоча дийнахьа,
Дег1а т1а к1ай мерчий хьоарчоча дийнахьа,
эг1арареи маг1арареи вехкача дийнахьа,
Юхь къайлаяьккха вусача дийнахьа, Мубарик Даьда,
хьо оарцаг1а валалахь!
Чура-ара ваьккха, д1ахьоча дийнахьа, дезалаш т1ехьа белхаш бусача дийнахьа,
Парпа айеш адам кадай г1ортача дийнахьа, Мубарик Даьда, хьо оарцаг1а валалахь!
[Антология ингушского фольклора. Том 9. Нальчик. 2012]
Кунта-хьажа вувцача назамашка эггара дег чу ювша уйлаш я устаз мехках ваккхарах, из цхьаь висарах, цо эза 1азап, цо даь хьехамаш ювцараш:
Ва Хьажи, хьай з1амигийи боккхийи муридаш хьайна гонахьа г1ийла хьувзаш,
Укх Нана-Даьг1астенах Хьажи воалача дийнахьа,
Ва хьо доха х1ана доханзар, т1ехьале йоаца ва дуне?
Ва волале хьо, ший воша Мовсар, ца йитача ялац ер
Нана-Даьг1асте,
Ца ваьлча валац вай шиъ Артан-Кертах, ца ваьлча
валац вай шиъ
Вай цу з1амигача а боккхийча а муридех, ва ваханза
ца воалаш,
Ер Нана-Даьг1асте йита водаш ва хьона, яхаш,
ва Хьажи,
Мовсар гонахьа хьувзаш, е Нана-Даьг1асте елхаш,
еха хьувзача дийнахьа
Ва деха х1ана деханзар хьо, ва деха хьо дуне?
[Антология ингушского фольклора. Том 9. Нальчик. 2012]
Бусалба наха масал а хинна д1аваха Кунта-хьажа вувц «г1ийла, миска воша Хьажи, чухьанахьа а т1ехьнахьа а биркъа х1амаш ювхаш, юкъах хьоарчадаьр биркъа т1ехкар а долаш, когаш т1а ювхар нахьара маьчи а йолаш, ер дуне ца лехаш, Даьлеи Элчеи ма дукха хьехаваьвар 1а», яхаш. Вешта аьлча, куреи сонтеи ма хила йоах нахага. Ший вешийга Мрвсарга оал Хьажас:
Ва Даьла раьза хилва хьона, ший г1ийла,
миска воша Мовсар,
Ше бахьан долаш укх дуне т1а дукха бала
а ма лайнаб 1а,
Ше бахьан долаш сарахьа чувар а доацаш,
Хьай кер бизза, хьайна парг1ата ваьха а воацаш,
Ше бахьан долаш 1айха лайнача балийна
Къинт1ера вала шийна, ва ший воша Мовсар.
Ца йитача ца йоалаш е Нана-Даьг1асте
Йита ма воаллий ше, ва ший воша Мовсар. [Хаматхан-наькъан Аза. Г1алг1ай меттала назмаш. Назрань. 2011. Антология ингушского фольклора. Том 9. Нальчик. 2012]
Малсаганаькъан Зоврбика «Нохчий халкъа стих» яхача статья т1а йоах, дынцара х1ама дийца а ца 1еш, дуненцара а х1амаш дувцаш хул назамаш. Цхьайолча назамага ладийг1ача хийла саг велх, йоах цо, бер мо. [Мальсагов З.М. Чеченский народный стих // З.К.Мальсагов. Избранное. Нальчик, 1998. Оаг1. 21-22.]
Цхьайола назамаш я вай къам мехках даккхар, Сибарег1а вай даьша лайна 1азап дувцаш. Царех цхьаяраш 1оеша хала да, х1ана аьлча, Сибарег1а нах 1обугача хана уж бовр, д1акхаьчача моцал, шелал, лазараш, кхыйоа наха 1айша халонаш ювцаш я уж:
Шелала т1аювха цар бедар яцар хьона,
Дезала чуласта цар фусам яцар хьона,
Ва веннар д1аволла каша-лахьта дацар хьона,
Дагара бала кодабе цар г1ончий бацар хьона,
1азапах ва бовла цар аьттув бацар хьона,
Веннача т1ехьаелха йо1-йиша яцар хьона.
Цар къина елха хьо, ва Нана-Даьг1асте,
Уж Даьлера беха 1а, ва Нана-Даьг1асте.
Хьох хьогаш байра уж шийлача цу мехка,
Хьох белхаш байра уж 1азапо са дийхка,
Моцала байра уж, баа кхача ва боацаш,
Шелала байра уж, ювза ц1и ва йоацаш,
Лазарах байра уж, деш дарба ва доацаш,
Хьаьналча хьай рузкъах царна т1ера саг1а де,
Цу Даьла ду1ашца царна маьл кхайкабе,
Хьо царех кадалахь, ца Нана-Даьг1асте,
Уж Даьлера бехалахь, ва Нана-Даьг1асте.
Хьо царца кхайкалахь лакхерча вай Даьле,
1а гешт дар дехалахь хьайх хьогаш байнарех,
Б1арг белхаш елхалахь, ва Нана-Даьг1асте,
Дог делхаш елхалахь, ва Нана-Даьг1асте. [Г1алг1ай багахбувцам. Оттадаьр А. Мальсагов. Магас. 2002. Антология ингушского фольклора. Том 9. Нальчик. 2012]
Тахан назамаш йовза безам болчоа к1езиг-дукха аьттув ба: т1ехьарча шерашка кепатеха арадаьннад г1алг1ай меттала назамий тексташ т1айола книжкаш [Г1алг1ай халкъа ашараш, иллеш, назамаш. Оттадаьр Аушев М.А. Назрань. 1999. Г1алг1ай багахбувцам. Оттадаьр А. Мальсагов. Магас. 2002. Хаматхан-наькъан Аза. Г1алг1ай меттала назмаш. Назрань. 2011. Антология ингушского фольклора. Том 9. Нальчик. 2012;].
Цул совг1а Патиев Йоакъаба таржам а даь, эрсий меттала а кепатехай уж назамаш [Антология ингушского фольклора. Том 9. Нальчик. 2012]. Из а х1анзалца в1алла а ца хинна х1ама да. Г1алг1ай мотт ца а ховш г1алг1ай культура йовза безам болчоа х1анза аьттув хургба из жанр йовза а тахка а.
Назамаш наха езаш хилар керттера бахьан да цар бувцараш ц1ена нах хилар, цар беш бола хьехам ц1ена хьехам хилар, цар бусалба хила нахага яхаш хилар. Цул совг1а бувцаш бола мотт а ц1ена г1алг1ай мотт, вешта аьлча, халкъан мотт ба, книжкай мотт а боацаш. Г1алг1ай назамаш таханарча вахарга хьажача, 1алаьмате йоккха а тамашийна а феномен я. Из дикаг1а кхетаергйолаш х1анзачул т1ехьаг1а назамаш тохкаш кхыъ дукха къахьега деза аьнна хет.
МАТЕНАЬКЪАН Мухьмад,
университета хьехархо
Сердало

Вы можете разместить эту новость у себя в социальной сети

Доброго времени суток, уважаемый посетитель!

В комментариях категорически запрещено:

  1. Оскорблять чужое достоинство.
  2. Сеять и проявлять межнациональную или межрелигиозную рознь.
  3. Употреблять ненормативную лексику, мат.

За нарушение правил следует предупреждение или бан (зависит от нарушения). При публикации комментариев старайтесь, по мере возможности, придерживаться правил вайнахского этикета. Старайтесь не оскорблять других пользователей. Всегда помните о том, что каждый человек несет ответственность за свои слова перед Аллахом и законом России!

© 2007-2009
| Реклама | Ссылки | Партнеры