Главная Стартовой Избранное Карта Сообщение
Вы гость вход | регистрация 28 / 03 / 2024 Время Московское: 7661 Человек (а) в сети
 

Г1алг1ай метта декада. Вай метта терминех йола уйла

Хана йIаоахалла вахара куцаш хувцалу, эргадоал. Цунца хувцалу адамаша лелабу гIирс, кхоачам, торо. Кердадоалача хьалашца кердабоал хIара къамо бувца мотт а. Ший хана гIалгIай къам Эрсий Паччахьалкхен карадахача хана денз дукха керда дешаш юкъедаьхкад вай метта. Iилманхоша яхачох вай меттаца лелаш да иштта гуржий, пирсяний, туркий (тюркски) метташцара хьаийца дешаша.

Шеко яц къамаша вIаши леладеча бувзамашка хьежжа уж дIа-хьа эцаш хилара.
Цул совгIа зама хуацаяларца цунга хьежжа вахара хьал эргадаларца, шира дешаш (архаизмаш, историзмаш) лелабеча а йоазон а меттацара дIадоал, кердадараш юкъедоагIа. Вай меттаца цхьа дакъа мара ца леладеш а дицдала гаргадаха а дукха дешаш да. Уж да гIишлош ярца, жа-доахан, дой, леладарца, ялаташ кхедарца, пхьегIаш ярца, тIабувхача гIирсаца дувзаденна а кхыдола а дешаш. Царех цхьадарашта оаха кепатох газета тIа.

ПхьегIаш

ГIалгIай (кхыча къамий санна) ширача замалахь денз белгала шоай башхал йола пхьегIаш хиннай дахчан, цIаста, геза, топпара.ХIара пхьегIа шеко а йоацаш ши-ший декхар кхоачашдеш а, царех хIараяр белгалъеш цIи йолаш а хиннай. Дахчан пхьегIаш (топпара ярашца цхьана) геттара шира лархIа еза, цхьабакъда, киркачу етта топпара яраш санна йоацаш дахчан пхьегIашйохкалу. Вай даьша йоккхача говзалца хьаеш хиннай дахчан пхьегIаш. «Дахчан пхьегIаш е дика я ураягIаш йокъаенна надж», - оалаш хиннад цар. Цу дешаша хьагойт уж мел хьурмат долаш, гонахьара беркат лораде ховш а ловш а хиннаб. Дахчан пхьегIаш еча лелабаь кхоачам ер ба: цIоахар (д,д) - водяной (ножной) токарный станок; гам (б,д) - нож особой формы (округлый); урс (д,д) - нож; херх (б,д) - пила; диг (д,д) - топор; гIоргIаст (б-д) - рашпиль; ков (б,д) - напильник; оста (д-д) - стамеска; водж (й,й) - киянка (деревянный молоток); фаттан (й,й) – рубанок. ПхьегIаш яра говзал ноахалашкара ноахалашка йоалаш хьайоагIаш хиннай.Ингале (фарфор, фаянс) кизга оакъинга пхьегIаш шерра гIалгIашта юкъе яьржа цхьа бIаь шу а дац. Карарча хана духхьал кизга, оакъинга куцала (сувенираш) мара пхьегIаш яра гIулакх даьржадац вай республике. Цун бахьан да промышленни ларде хьаяь мел езачатайпара а боараме а ингале, кизга (Iоакъинга), кIала (алюминий), сир даьккха (эмаль) аьшка пхьегIаш маьха дарегIа йолаш хилар.
Цхьабакъда, ширача замалахь денз ХХ бIаьшерен 30-40-гIча шерашка кхаччалца (вешта аьлча вай халкъ мехках даккхалца йолча хана) гIалгIашта юкъе хиннай цIаста (медь), геза (бронза), топпара (глина), дахчана (дерево) пхьегIаш. Дахчана пхьегIех я ераш: кад (б,д) – чашка (миска); оаркхув (д,д) – тарелка; шу (д,д) – I - треногий стол; 2 - еда (накрытый стол); 3 - большая тарелка (неглубокая), а также год и в грамматическом «й» классе растояние между вытянутыми болшим пальцем и мизинцем. («Шу-кад дика долаш фусамя из» – букв. «Стол (еда) - миска хорошая у этой семьи»), 4) шу (й,й) – вершок (растояние между большим пальцем и мизинцем), 5) шу (д,д) – год; герд (б,д) – деревянная мера сыпучих тел (25 пригорошней) 12 кг; песка (д,д) – деревянная лопатка для перемешивания варящейся халвы, каши; Iаг (б,д) – ложка; таькх (д,д) – большая деревянная тарелка; гий (д,д) – лохань (лоханка); лекхарг (д,д) – совок; къулг (б,д) – маслобойка; мозал (й,й) – мера сыпучих тел (10-12 пригоршней) 4-5 кг; берда (б,д) специальная мешалка из ивовых прутьев для перемешивания различных каш; тIакха (д,д)- кадка; цIазинг (д,д) – маленькая мисочка (розетка); тани (й,й) обруч для кадки, бочки, маслобойки вертикальной; кадакIиг (д,д) – мисочка; кадилг (б,д) – пиалка; кодилг (б,д) – половник; корчолг (й,й) – скалка; тархе (й,й) – место (полка) дляпосуды; ноанал (д) – приготовление пищи (кулинария); даар (д,д) – пища (еда); цIи-нана (я) – буквально «мать огня (очага)» – домохозяйка; пед (б,д) – бочка; кIе (б,д) – ящик для зерна (муки).
ЦIастеи гезеи пхьегIаш цIаста пхьараша еш хиннай. Вай лакхе йийцараш йоацаш ераш я уж: кIудал (й,й) – кувшин водоносный; гIумагIа (й,й) – кумган, чами (б,д) горская кружка (цIаста, дахчан а топпара а хиннаб); чара (й,й) – круглая ванна (для стирки, купания детей); гIаьли (д) – олово (им покрывалась медная посуда методом лужения); лекхарг (д,д) – совок; цхарал-кодилг (б,д) – шумовка; цаца (б,д) – сито; луттарг (д,д) – цедилка; муш цаца (б,д) – лыковое сито; яй (б,д) – котел; яьинг (дд) – котелок; лаккхарг (д,д) – большой медный клепаный котел; кода (б,д) – большой половник; Iаькъа (й,й) – 1) металлическая плита для выпечки хлеба, 2) сковорода; йоалгIув (д,д) – сковородка с ручкой; заьзг (й,й) – сковородка с низкими бортами.

Топпара пхьегIаш йохара атта яле а бийдалах (сырье) дIабода мах кIезига хиларах шерра яьржа хиннай адамлен вахаре геттара ширача замалахь денз. Вай къаман а хиннаб топпара цхьегIаш яра говза нах. «Кубчечо шийна товчча догI кхабилга ко» яхаш кица да вай. Кубче (в,б) – кубачинец, гончар; топпар (б,б) – глина, раствор глины, песка, древесного угля, извести для изготовления глиняной посуды; кирк (й,й) – печь для обжига посуды (ятта чуоттаяь пхьегIаш йолча тIакхаьчача наьха саго бат эзача пхьегIаш гоама хул, цудухьа из кубчечо къайлагIа деш хиннад, яьхад вай даьша); гом (б,д) – гончарный круг; урс (д,д) - специальный нож для разделки глины; кеп (й,й) – особая металлическая (форма) скоба для нанесения различных типов орнамента на посуду; гиба (й,й) - большой сосуд; кхаба (й,й) – макитра; ийшиг (й,й) – кувшин с крышкой; сурилг (й,й) - маленький кувшин с узким горлышком (для пробки использовалась кукурузная кочерыжка (тум), а также пробку делали из дерева); оаркхув (д,д) - тарелка (из дахчах санна цIастах, гезах, топпарах деш хиннад); кувра (й,й) – глиняная маслобойка. Шура лувсаш ер тайпа илли оалаш хиннад:

«Кувра, кувра, кувра я,
Тийркал дукхаг1 шар да,
Куврал боккха налха ба,
Кувра, кувра, кувра я».

ГIалгIаша лелабаь гIирс, цу даькъе пхьегIаш а чоалхане еце а вахара Iалашо ечо кхоачам беш хиннай. Цул совгIа вай хана оалаш ма хиллара экологически цIена а хиннай.
Ховш да топпара, дахчан пхьегIашка дIаоттадаь сиха талхаш дола даар (шура, налха и. кх. д.) ханахьа ца талхалга. Иштта ховш да топпара гибашка дIаоттадаь ялат (кIа, мукх, борц, хьажкIаь, кен, сос, Iаьржа-кIа) ца талхаш, зIамига чоапилгаш ца еш массехк шера латталга. (Ялатах садоалла хIама ца хилийтара дика да кIомала гIа яьхад вай даьша). ПхьегIаш кхы а хиннай: хIанги (й,й) - большая неглубокая миска; бога (д,д) - большая, более глубокая миска; сахь (д,д) – мера (чашка) сыпучих тел, равная 5-ти пригоршням; сир (д,д) - 1) эмаль, 2) глазурь, ногIар (д,д) – крышка кострюли. Вай заман цивилизаци совъяларо юкъера дIаяьхай топпара, геза, цIаста, дахчан пхьегIаш, цул совгIа хIанзара ярий кеп хувцаеннай, уж дуккха дукхагIа, хозагIа, бе-бе а тайп-тайпара а я. Дале а вай даьша ширача замалахь лелаяь пхьегIаш цар вахара кхоачо еш хиннай, шоай заман белгалца хоза а хиннай.

С.ЗААМИЕВ
"Сердало"

Вы можете разместить эту новость у себя в социальной сети

Доброго времени суток, уважаемый посетитель!

В комментариях категорически запрещено:

  1. Оскорблять чужое достоинство.
  2. Сеять и проявлять межнациональную или межрелигиозную рознь.
  3. Употреблять ненормативную лексику, мат.

За нарушение правил следует предупреждение или бан (зависит от нарушения). При публикации комментариев старайтесь, по мере возможности, придерживаться правил вайнахского этикета. Старайтесь не оскорблять других пользователей. Всегда помните о том, что каждый человек несет ответственность за свои слова перед Аллахом и законом России!

© 2007-2009
| Реклама | Ссылки | Партнеры