Г1алг1ай къаман 1адаташ дукха эргаш дац лоалаха дахача халкъийчарца дистача. Цхьабакъда, алхха г1алг1ай маара йоаца оамалаш а дукха я вай къаман 1адаташца. Къаман сакхетам белгалбара цхьа дакъа лоарх1аш дола уж шерра техкад, ала йиш яц. Дале а вай къаман оамалаш тохкача 1илманхоша 1адатий цхьаццадола доакъош белгалдаьд: (Генко А.Н, Яковлев Н.Ф., Далгат Б.К; Далгат У.Б., Ахриев Ч.Э., Базоркин А., Тутаев А., Ковалевске, М.М., Леонтовича Ф.И., иштта дуккха а кхычар. Къаьстта деррига вай шира 1адаташ довзаш дагадоаг1аш да оалалга дац, х1ана аьлча, дуккха а дараш заман й1оахалла дицденнад, хийла дарий чулоацам хувцабеннаб. Цхьабакъда, вахара керттера оамалаш (саг ехар, йоалаяр-йигар, къовсама дешаш къоастадар, гаргало ларх1ар, хьаша-дат1аэцар, эхь-эздела чулоацам к1езига мара хувцабеннабац. Х1аьта хьалхаг1а текъама динца дувзаш веннар д1аволлар ц1енденна бусалба 1адата ларде да х1анз.
Вай 1адаташ дуккха а дараш бусалба дина а адамлен юкъарча оамалашта а духьале еш дац. (Да-нана, воккхаг1а ларх1ар, хьаша-да т1аэцар, кхыча къаман викалий сий дар, з1амига болчарех къахетар, к1албисарашта г1о-новкъостал дар, ц1енош деча а юрт боахама балхашка а белхий а баь г1о дар, кхыяраш). Вайна халахете а цхьаккха а тайпа сакхетамо хьа ца лоаца во оамалаш ая вай 1адаташца. Царех эггара вог1а ларх1а еза «дикаг1вар», аьнна, белгал аваь, в1алла а довна бехке воаца маьрша саг пхьена вер. Уж тайпа моттигаш к1езига я, яле а наггахьа хоз из тайпа зулам хиннад, аьнна. Ше морг кхы дикаг1а хургдацар моллаг1ча г1улакха бехкевар жоп дала оттавича. Из Дала а, наха а, паччахьа 1аьдало а нийса кхетадеш да. Цу наькъаца хила деза вай а. Х1аьта вай къаман дика оамалаш-м йийца ца валлал дукха а хоза а я. Царех цхьаяраш ювцаргья вай. Да-нана, боккхаг1бараш ларх1ар. Из белгадеш да ер кица: «Воккхаг1чун сий а делаш, з1амигачох къа а хеталаш, к1алвисачоа г1о а делаш».
Да-нана ларх1ар, цар сий дар, уж лорабар, царна эша г1о дар дезала эггара доккхаг1а дола декхар лаьрх1ад вай къамо ширача замалахь денз. Даьла диках х1анза из оамал ч1оаг1ъенна мара лаьг1ъеннаяц. Вай дукхаг1чарна дагадоаг1а Советий 1аьдал долча хана «дом престарелых» (къабеннарий ц1а) оалаш къоаношта лаьрх1а интернаташ йолаш хинналга, вешта уж-м х1анз а йолаш я Россе цхьайолча регионашка. Цхьа г1алг1ай къоано цу интернате хиннав оалалга дац, дезал боацаш из вале а, х1ана аьлча, кхоачарле йолча гаргарчар лелавора из. Вай цхьаькха а кица да да-нана ларх1арца бувзам аболаш: «Ший нана ца лоарх1ачо, Даймохк а лоарх1аргбац». К1оарга ма1ан долаш дешаш да уж. Сага сий а цо нахаца леладу эздела мехка лерх1ам а ший ц1аг1ара долалу яхалга да из.
Эздийча 1адатех да хьаша-да т1аэцар, цо арадаьккхача г1улакхага хьажар, из ц1аводача хана накъаваккхар. «Хьаша чу ца воаг1ача ц1аг1а беркат чудаг1ац». Цу дешашца белгалдейиш я хьаша т1аэцара г1улакха г1алг1аша мел йоакхо еш хиннай. Х1аьта хьаьша-ц1а, хьаьша даар, хьаьша поарталаьнна, белггала хьаьша лаьрх1а ц1аи, къаьстта кхачеи поарталеихинналга а х1анз йолга а ховш да. «Хьаша ца везар Далла а везац» яьхад вай даьша. Г1алг1ай эздело д1адехарех да хьаьшá хозъенна, цо могаяь х1ама (говр, шалта, нувр- дирст, топ-тепча) цунна совг1ата луш хилар (из духхьашха венавале). Цудухьа хьаьша эздело могадеш хиннадац наьха доалахье хестаяр. Арг1а йоацар д1адехаш, эздела боарам т1ара ваьннача хьаьшах аьнна да ер дешаш: «Воаг1ача хьаьша юхьхьмарел хоза х1ама дац, из д1аводача хана цун букъ мара». Укхун кхетам ба: арг1а йоацар ма леладе, т1адоацар ма дувца хьоашалг1а вахача. Хьалха, д1аяхача замалахь к1ира а бутт а боаккхаш хиннаб хьоашалг1а, цхьабакъда, кхо дий-бийсеи даьлча мара «фу леладу, сенна араваьннав» яха хаттар деш хиннадац хьаьшага. Цу ханале фусамдаьга ше арадаьккха г1улакх д1адувцар эзделаца лоарх1. Арг1а йоацаш фусам хийцача хьаьша цхьа газа (устаг1а) е цун маьха г1од тохаш хиннад. «Хье вессача фусама сий лораде» яхалга даиз. Хьаьший безаш т1аэцаш хилар, царца самукъадалар ховшболча фусамдаьй дагара да ер кица: «Хьаьша хьамара фусамдаь пхьор эргадаьннад».
Эздело белгал ца деш вахара цхьаккха аоаг1ув йитаяц, цу даькъе фусамдаьнеи хьаьшаи юкъера юкъ-моттиг а йолаш. Хьаша т1аэцар, цунга моаршал-денал хаттар, кхача оттабар, цо арадаьккхача г1улакха саг вахийтар и. кх.д1. эздело нийса белгалдаьд. Хьаша коа ваьлча фусамда (ковна воккхаг1а) духьал вахе «марша воаг1алва», аьле, моаршал ахаьтте цул т1ехьаг1а хьал-ди а хаьтте ц1аг1а чувуг, говра г1улакх ду (нагахьа говраца вале). "Маршалца дахалда шу, беркат ма эшалда укх ц1аг1а", - аьле, чувоал хьаша. Устаг1а був, из кхехкале, ц1аг1ара кийча даар хьалхашка хьу. Кхыча юртара хьаша вале цунна хьавийхача ловш вола лоалахо хьавех (цо арадаьккхача г1улакха эшар а вех). «Хьоашалг1а вахача х1ама дукха даар эздий дац» яьхад вай даьша. Хоаддаме, х1ама ца дуаш 1ер, ца вашар санна лоарх1. «Наьха хьай т1а ди а берстабац, наьха шун т1а къонаха верставац» - йоах цу хьакъехьа кицано. Цудухьа эздийча боарамах х1ама даар нийса да, шуна (истола) т1ара эздел доха а ца деш. Хьаьша т1аэцар (цунга моаршал хаттар) санна лоарх1аме хиннад (долаш а да) хьаша накъаваккхар. Ше д1аводаш хьаьшас фусама ловца боаккх. «Г1оза дахалда шо, маьрша 1алда, леладечох беркат хилда,1адика хийла".
Эздийча 1адатех да саг ехар, маьрвежарий чубахар (нус гучаяккхар, саг ц1айоалаяр (замелха бахар), мотт бастар, нускал хи т1а даккхар, захалаш (несий даьц1аг1ара нах чубехар, найц чувахар, бер ага чу диллар, нус даь-ц1а йигар. Саг йодача-йоаг1ача доахаш дукха ловцаш да: «Везача Дала, ираз долаш, даькъала моттиг йойла, шаккхе а да дагеи - дехкеи варгвоацаш, д1аяхачох (хьаеначох) беркате маьрц1аьшта нус (ц1ен-нана) а даьц1енна даькъала йо1-йиша йойла, ворх1 ви1ий нана хийла цох».
Веннар д1аволлара 1адат бусалба дина ларде ч1оаг1денна даьннад, аьнна, белгалдир вай лакхе. Х1аьта бусалба ди хьат1аэцале к1алвиса леча кхаьчар малхара каша ше д1аводаш хиннав доаккха у денача хана (хал-кхетал хилча), т1аккха ц1аг1а (ара) веннар а цига 1овуллаш хиннав. Цудухьа яьхад: вахаш г1ала велча каша деза. Кодам бар ер тайпа хиннад: «Везача, воккхача Дала 1елара кхел даькъала йойла цун, к1ай аьла хилва цох, сатоха сабар, денал хилда т1ехьа биссарий».
Бер ага чу диллар (духхьашха) лоарх1аме г1улакх лаьрх1ад вай даьша. «Цхьан шера бера фусам ага да», яьхад цар. Цудухьа керда хьахинна дезалхо ага чу вуллаш из белгалдоаккхаш, котамаш йоайий (цхьаволчо устаг1а бувш хиннаб) кхоачарле гулйий ловцаш доахаш бер ага дужадеш хиннад. Духхьашха из 1очудилла бокъо луш хиннай (к1аьнк вале к1аьнка, йи1иг яле йи1ига). Ловцаш дукха хиннад, царех ца1 ба ер: «Могаш-маьрша волаш, кога, кулга кадай волаш, шера керте агачура валва (яйла), даькъала хилва (йойла), г1оза хилва (хийла)». Вай къаман дикаг1дола, эздий 1адаташ дицдаланза долаш да, дуккха а дараш (цу даькъе дикадараш а) дицденнад е дицдала гаргадахад (белхий бар, воча г1улакхаца б1агалваьннар мехках д1ахоадавар а цунга мохк тассийтар, и.кх.д.). Цхьадола во 1адаташ халахете а д1адаланза да (вай лакхе хьоахадаь «дикаг1а вар», аьнна, белгалваь бехке воацар вер и.кх.д1.) Сона ловра вай къаман дикача 1адатех малаг1аш дитача, малаг1аш д1адаьхача бакъахьа да, аьнна, хетар оалаш 1илманца къахьега аьттув балар.
Д1аяздаьр С. Заамиев,