Главная Стартовой Избранное Карта Сообщение
Вы гость вход | регистрация 28 / 03 / 2024 Время Московское: 8630 Человек (а) в сети
 

Дешар – хьаькъала лард

Нохч-ГIалгIай паччахьалкхен университете 70-ча шерашка деша багIа гIалгIай кагий нах хьалхарча корпуса наIарга вIашагIкхетар, Iуйрийна дешар дIадоладалалеи делкъел тIехьагIа из чакхдаьлчеи. Укхаза довзар тIеххьара кердадараш, хьехархой гора, уж малагIча машенашца лел ховра. Профессор И. Дахкильгов цхьан юкъа «Запорожеца» гIонца, цул тIехьагIа «Жигулеца» лийлар. Профессор Ф. Оздоева, эрсий литературан кафедра хьехархо Мальсагов Ахьмад трамвайца лелар дукхагIйолча хана, гIаш лелар ингалсий метта кафедра болхлой Чапанов Мухьмад, Мальсагов Iалихан. Профессор И. Алироев — «Волгаца». ХIара дийнахьа ца гой а, бIаргагора кхыбола гIалгIай хьехархой а. Масала, Нальгиев Асхьаб, Кулбужев Мухьмад (хIанз филологически факультета декан) гIаш леларал совгIа, студенташта лаьрхIача «Минуткерча» общежите бахар. Бакъда цар тIабагIаш дикагIйола машенаш яц, аьнна, студенташта уж кIезигагIа безацар, дукхагIа безар. ХIана аьлча уж гаргагIа бар йистхилара, бахара-бахкара. Цхьаькха цхьа саг вар оаха каст-каста зувш, из вар Танкиев Аюпа ИсмаIал. Вокхарца санна цунца къамаьл де, гаргадаха вIаштIехьадалацар тха, из математик хиларах а кхыча факультете болх беш хиларах а. ХIаьта а оаха доаккхал дора иштта саг тхоай къамах хиларах. Математика санна дола цIенхашта Iилма геттара кIоарга хов, яхаш, дувцар цох из вовзача наха. Цу хана (1975-1980 шераш) университете болх бе дIаволалуш мара вацар из. Амма массавар тийша вар цох воккха Iилманхо хургхиларах, ше хержача новкъа гаьнавргхиларах. Дукха ха я из хинна, саг Iо а ваь, гIаьметтаоттал зама дIаяхай цул тIехьагIа. Укх шера Танкиева 75 шу дизад, цу хана студенташ хиннача тха а кортош кIайденнад.

Танкиев ИсмаIал ваь хиннав 1944 шера 16 январе Моздакерча Кусово яхача юрта баьхача Тотага Аюпеи Iахилгнаькъан ТIоха Тазретеи дезале. ХIирий мехка уж нийсбалара бахьан да, хьалха из моттиг Кусово (Курпе) оалаш а Нохч-ГIалгIай АССР Пседахски (Долакоарча) района чуйоагIаш а хинна хиларах. Из фу ха хиннай, дукха дувца ца дезаш, вайна массанена дика ховш да. ИсмаIал вай мехках дахале цхьа бутт совгIа хьалхагIа ваьв. Из дийна висарах а доаккхал де мегаргдолаш хиннад вай къаманна тIаэтта хIама. ХIаьта а кхача йиш йолаш мел йолча лакхаленга кхача гIерташ хьавенав из, моллагIча моттиге ше вале а, ха зехьа ца йоаеш. Павлодарски областе кхоач цар дезал. Ер ма йий ала йоккха балха говзал йоацача даьна-нанна атта хиннадац аьнна хеталу сона, хIара дезалхо зуламах лораве, уж, мел эшачунца Iалашбеш, хьалкхебе. Духхьала цхьа ИсмаIал хинна ца Iеш, цар дезале кхы а пхи бер хиннад. Вешта аьлча, цун кхо вошеи (Салман, ИбрахIим, Муса) ши йишеи (Роза, Зина) дар. Вахаро халонна тIехьа аргIанара хало тIакхухьар цунна. Геттара зIамига волаш (2 шу даьлча) нана йоацаш вус кIаьнк. Школера дешар деррига чакхдаккхалца, кхозза ваха моттиг хувца йийзар цун: Павлодар – МагIалбик – Шолжа-ГIала. ПхелагIча классе дешаш волаш волалу из къахьега а, ше Iалашве а. Дийнахьа АТХ болх беш, бийсан Iилмаш Iомадеш, яьккхар цо цхьа юкъ. Цул тIехьагIа, воккха хилча, дийнахьа деша дийзар. ХIанз болх бийсан бора цо. Дика вIаштIехьадоалар цун иштта деша. Нагахьа санна из лерттIа дIадодаш хиннадецаре, хетаргахьа, цо школа Iокхесса хила мегар. Институтага дIакхаьча хургвацар. Дика деша могача сага, цунца сакъердалу, ший хургдоа хоза вахар гаьннара гуш. Танкиев, дика дийша ца Iеш, тIехдика дешаш хиннав школе вагIача хана денз. Цунна дола тешал да, Шолжа-ГIалий тIара №5 йола сайранара школа, дото медаль луш, цо чакхъяьккха хилар. ДIахо фу дергда яха уйла еш, дукха ха яккханзар зIамигача сага. Ший каьхаташ Нохч-ГIалгIай хьехархой институте дIачулу цо. Факультет дика болх беш бола хьоа безаш яр. Физико-математически лостам болаш дар цо хержа дешар. Дика дешарий цо лакхара дешар? Цу хаттара эггара дикагIдола жоп луш да, 1968 шера 20 сентябре кепа теха арадаьнна хинна института «Хьехархой кийчбар» («За педагогические кадры» яха газет). Цун хьалхарча оагIон тIа кепа теха хиннад, Ленински стипенди хьожадаь студенташ даькъала бувцаш даьча йоазонна. Цу тIа аьннадар: «Институте кхаьчад амар: «№371 йолча 1960 ш. 31 мартерча «Лакхарча дешар дешача нахаи аспиранташтеи тергдолаш, В. И. Ленина цIерагIа стипенди хьожадара СССР Министрий Совета соцамга хьежжа» амар ду:
В. И. Ленина цIерагIа стипенди лулда хьехархой институтий укх студенташта.
Нохч-ГIалгIай паччахьалкхен хьехархой институт
1. А. С. Шайгородскена – ин. мотт, IV курс, «В» гр.
2. И. А. Танкиевна – физмат, IV курс, «А» гр. РСФСР сердалон министр А. Данилов».
Оаха дег тIара даькъаладувц шо, хьамсара новкъостий, дунен тIа эггара хьалхара социалистически паччахьалкхе хьаяь волча В. И. Ленина 100 шу дизарга «Ленински стипендиант» яха сийлен цIи яларца.
Ректорат ВЛКСМ комитет
Партком Студпрофком».
— ЗIамига волча хана денз, хIаман хьисаб дарца (арифметика) дувзаденна Iилмаш дукха дезаш вар со, — йоах Танкиевс, — цудухьа дика деша а аьттув боалар. ХIаьта тхона денна стипенди цу заман чухь, ший боарамга диллача, эггара дикагIволча инженера алапега кхоачаш дар.
ХьатIакхоач институтацара къаста веза ха. Цу хана дийша ваьнна зIамига саг е йоI, шоаш дIахьожадаьча балха дIа а даха, кIезигагIа дале, кхаь шера болх бе безаш дар. ТIаккха мара мукъа луцар царна болх бергбоа моттиг шоай лоIамагIа харжа. Сона дика дагадоагIа, цхьан шера юрта болх баьчул тIехьагIа, мел хала дIавахийтар со Шолжа-ГIалий тIа хиннача «Сердало» газета редакце болх бе. РайОНО кулгалхочо министра тIавахийтар со цу гIулакха. Юххера, мукъа ца воалийташ, цхьан балха тIара вокх балха тIа хьожаварах дола (перевод) амар денначул тIехьагIа мара газете дIагIолга хиланзар. Аюпа ИсмаIала ше дIахьожавайт Шалински районе. Цигарча №1 йолча юкъерча школе болх беш хул из шин шера (1970 -1972). Школа фу моттиг я аьлча, хьехархочун болх дIаболабеш вола саг нийсача новкъа ва е вац тохкаш йола моттиг я. Школерча хьалашта а берашта а сатохош, ший Iилма дика дIахьехаш вола саг, хьехархочун балхацара цIаккха къастаргвац, хIана аьлча цунна хьабе хов из болх, цун сакъердалу цунца. ХIаьта из гIулакх ца дезаш, цаховш хержар дукха гац школе, цо шийна кхыйола моттиг лох е тика чу е базар тIа. Шин шера нохчий юрта къахьийгачул тIехьагIа, из хьех ше дийшача факультете ассистента болх бе. Оалаш ма хиллара: «Во салте ва, инарал хила дага ца кхоабар». Лакхара дешар дешача наха хьехаш хиларах кхоачам ца беш, балха говзал кхы а лакхъе ловш Азербайджанерча паччахьалкхен университета (Баку) аспирант хул вай мехкахочох. ДIахо цох ву воккхагIвола хьехархо, цул тIехьагIа доцент, юххера Нохч-ГIалгIай паччахьалкхен университета лакхарча математикан кафедран кулгалхо. Бакъда из шеддар хилар, цо геттара лоархIаме Iилман болх язбаьчул тIехьагIа. Духхьала Iойийшачоа а, чоалхане хеталургйолаш яр цун тема. ГIалгIай меттала нийса дIаала хала дале а, цун керттера маIан чулоацаш таржам дича, «МугIарера дифференциальни уровненеш дагаръеча системай мехкаца дувзаденна цхьацца дешаш тахкар» яхаш бар цун Iилман болх. Толамца язбе а, из дика дIабовзийта а, Iилманхошка, къоабалбаь, тIаэцийта а низ кхоач Танкиева. Хьалха ма аллара, цул тIехьагIа (1978) волалу из, балха тIа лакхвала. ГIалгIай математикашта юкъе хьалхара Iилмай кандидат хул Танкиевх. Цо хьегаш дола къа ца зувш дисацар, дика хьехархо а Iилманхо а санна дIавайзавар из университета хьехархошта а студенташта а, царна юкъе сий долаш а вар. Хетаргахьа, цох шоаш тешандаь, 1984 шера вуза хьакимаша цунна тIадулл дикка чоалхане декхар – лакхарча математикан керда кафедра хьаяр. Цу гIулакхах лоархIаваь Аюпа ИсмаIал цунна керте а оттаву. Iилман болх ца буташ, дIахо а цунца дувзаденна кердадараш гучадоахаш, хьавоагIар математик. Цо яздаьча Iилман балхех (уж 95 дIакхоач) пайда боалар дуккхача хьехархошта, студенташта. Царна юкъе да дешара-методически наькъаш довзийта книжкаш, Iилман статьяш, цхьаяраш кепа теха я доазол арахьа. Масала, цо яздаьд «Дифференциальни уравненеш», «Математикан анализ», «Линейни йола а линейни йоаца а физикан уровненеш», «Хила тарлучун теории математикан статистикеи» яха а кхыдола а балхаш.
Ховш ма хиллара, хьалха хиннача Нохч-ГIалгIай Республиках Россе ши субъект хилар. Нохчий мохк дIакъаьстар ГIалгIайченах. Цу хана дуккха хьехархой, шоаш баха моттигаш хувцаш, дIааха баьлар доазол арахьа а мехкарча кхыча регионашка а. Ше ваьхача Шолжа-ГIалий тIа лекцеш ешаш дикка ха яьккхачул тIехьагIа, из болх бе вода Москверча вахара Iалашонца ювзаеннача Россе университете. Цига а Танкиевс толамца къахьегаш хилар, цун лекцеш езалуш хилар гойташ яр студенташа язъеш хинна анкеташ. Кхычарел дукхагIа езалуш хиннай царна вай мехкахочун лекцеш. Цига цунна бенна хиннаб къахьегамцеи, балха оттарцеи, говзал лакхъярцеи ювзаеннача факультета кулгалхочун (декана) болх. Из болх цо 2002-ча шерага кхаччалца бу. Цу хана ву цох Россе Экологически Акадаме член-корреспондент.
Дикка ха дIаяхай цул тIехьагIа. Бакъда столицерча университето вицваьвац ший гулакх кIоарггачара ховш вола Аюпа ИсмаIал, цун сурт хIанз а хьалтеха доалл цун баьрче, дикагIволча лектора сурт санна.
2002-ча шера Зязиков Мурада, ше президенталла хержача, Танкиев цIавех, ГIалгIай Республикан дешара министра гIулакха тIа хьожаву. Цу хана къаьстта дика гучайоал цун кулгалахочун белгалонаш, нахаца болх бе, уж шийна тIехьабаха а царца тарвала а хар. Дешарца ювзаеннача моттигий кулгалхошкара, министерствон болхлошкара шоай декхараш цар ма хулла дикагIа кхоачашдар хьадех цо. ДикагIа къахьегараш белгалбоахаш санна, болх талмаста берех бехк боаккхар, хьалхашка латтача декхарех уж лоархIабой хьожар, бокъонош телхаеш моттигаш хургйоацар де хьожар. Къаьстта а цо теркам тIабохийташ хинна дешаш дар, дешара кулгал деш бола нах, школашта керте латтараш, хьехархой дика кийчбаь а шоай болх ховш а хилийтар. Уж лерттIа кийчбара, говзал кIоаргьяра эша хьалаш кхолла гIертар. Эггара хьалхарчарех цо даьр дар ГIалгIай Республикан дешарца бувзабеннача болхлой говзал лакхъяра института болх тоабар. Укхаза хьаю хьехархошта компьютер Iомаергйола класс. Чакхйоах говзал лакхъяра курсаш, хIаьта математика хьехархошта хьалхашка цо ше лекцеш ешаш а нийслора. Цо кулгал деча министерствос дикка тоабу дешара эша гIирсаш Iалашдара, берашка дикагIа дешийтара тIаберзабаь болх, из дика гуш хулар олимпиадашка, яхьашка, фестивалашка дешархоша гойташ долча лакхарча толамашка гIолла. Ше а ший новкъостий а оарцагIбоах цо, чIоагIа эшаш а хиланза яргйоацаш а йола «Дешар» яха халкъа проект ма хулла йиззагIа кхоачашъяра. Дешар дикагIа дIагIоргдола хIама Iалашде болалу школашка, царга кхоач бIаьш йола белггаларча Iилмашца ювзаенна кабинеташ, бераш хьакхувларгдола итташ автобусаш, массайолча школе чуюлл интернет. Лакхе хьоахаяь проект дика кхоачашъеш хиларах, СИТЕРРА яхача массехк компане Танкиевна лу «Дешар» яха халкъа проект кхоачашъеча дакъа юкъедахьарах» яха медаль. Цу хана «Хьаькъал дола бераш – Россе кхоане», «ГIалгIайчен хьаькъал дола бераш» яхача фестивалашка дакъа лоацаш хиннача вайцигарча дешархоша доккхий толамаш доахар, дуккхабараш котбаьле цIабоагIар. Арахьа деша дIаухараш а, хьалхарчул дуккха дукхагIа хулар. Масала, 2002 шера республикал арахьа деша дагахьа дIавахараш 20 саг мара хиннавеце, дIахо дIадолха шерашка уж 400 – 450 сагага кхоачаш бар. Цул совгIа, шоаш Iо а бахе итташ бола школа яьккха кагирхой деша дIаувттар МГУ (Москверча паччахьалкхен университете). ЮФО чубоагIача дешара министрех из цаI мара вацар «Россе 2005-ча шера хьехархо» яхача яхьан жюрена юкъе. Цо хьалхле лелаеш, Наьсарерча №10 йолча юкъерча школе хьайир хала лелача, кхыдола цамагараш долча берашта йола лаьрххIа класс, лергса дика доацача берашта йола Сипсой-ГIалий тIара школа-интернат. Деррига дийца варгвац.
Дешара министр из волча хана, шозза-кхозза яхар мо цунца вIашагIкхетар хилар са а. Эггара хьалхара тха довзар 2004-ча шера хилар. Вай школашка болх беча хьехархоша цхьацца халонаш озар 5 – 9 классашта йолча сочиненей хьокхама книжкаш доацаш, цул совгIа 8 – 9 классашта йолча изложеней, диктантий гуллам а бацар. ХIара хьехархо ше оттаде дезаш хулар уж йоазон балхаш. Аз оттадир цу тайпара дукха доккха доаца, «5 – 9 классашта йола сочиненеш, изложенеш, диктанташ» яха цIи йола книжка. Бакъда из арадаккха ахча а дешара министерствос къоабалдар а дар хIанз эшаш хиннар. Цу гIулакха тIавахар со Аюпа ИсмаIалийна. Цо гIо дар бахьан долаш, 2005-ча шера цу тайпара книжка арадаьлар.
ШоллагIа вIашагIкхетар аз болх беча Сурхо тIарча ООШ оалача ийс шера дешача школе хилар. Школе болх бе со дIаволавеннав 1980 шера. Цу хана денз, хьехархошка фу дулу хьажа юртарча школе вена министр вайнавац сона Танкиев воацар. Школе литературно-исбахьален музей аз хьайийлла ха яр из. Министерствон болхло М. Аушев уллув волаш, музейга хьажа, школан эшарашка ладувгIа вера Танкиев. Дукха йоккха йоацача музейна раьза хинна дIавахар из, бакъда школа къе йолга а кхетадир цо, из бокъонца шийна бIаргаяйча. Цхьан хана (1983) шера берий беша лаьрхIа хьадаь кхо цIа дар ийс шера деша школа чухиннар. Вешта, хIанз а я из цу цIеношка.
Юххера, «2006-ча шера хьехархо» яхача яхьан юкъе дакъа лоацаш вар со. Цига дикагIвола хьехархо белгалваккха везаш хиннача наха юкъе вар министр а. Аз кхетадаьчох, миччахьа ше вале а, дикачун, нийсачун, бакъдолча хIаман оагIув хьаллоацаш вар профессор. Хьехархошта дукха а везар из, шоай га доаккхаш хиннадаь. Укхаза цхьа масал доаладе лов сона. Цкъа телехьежархой хаттарашта жоп луш вар дешара министр. Телефон техача цхьан хьехархочо хаьттар:
— Юрта бахача хьехархоша газах, хих, токах ахча тела дезий?
— Дезац, юртарбараш цу гIулакха мукъабалийтаб. Цул совгIа, вай еррига республика а я юртара моттиг санна лархIа езаш, — аьлар Аюпа ИсмаIала. Цу деша чIоагIа раьза хиннабар хьехархой. Кхыйола цох тара моттигаш нийсъелча а, даим хьехархой оагIув хьаллоацаш вар из. Эггара хьалха цу заман чухьа елар дикагIболча хьехархошта 100 000 сом гранташ, уж 49 саг вар. Арадувлар «ГIалгIайчен дешар» яха газет. Олимпиадашка, фестивалашка, яхьашка котбаьннарашта мах бола совгIаташ, ахчан премеш телар.
Математика цIенхашта Iилма дале а, хIаьта а бегаш дукха безаш а уж бе ховш а саг волчох тара хийтар сона Танкиев. ЦIаккха дицлац сона 2002-ча шера 25 декабре Буро тIа хIирий министрага цо аьнна дешаш. Шин республикан министерствоша дIа-юха леладергдолча гIулакхашта кIалха кулгаш яздаьчул тIехьагIа, А. А. Ливитскаяйга аьлар Аюпа ИсмаIала: «Шун министр иштта хоза саг йолга хайнадаларе, со моццагIе хьежа хургвар шоана гаргавá».
2007 шера министра болх бут цо, Халкъа Гуллама депутат харжар бахьан долаш. Цига цо кулгалду дешарахи, Iилмахи, культурахи йолча комитетá. Депутаташа цунна язъяьча характеристиканна юкъе да укх тайпара дешаш: «ГIалгIай Республикан Халкъа Гуллама дешарах, Iилмах, культурах йолча комитетá керте латташ, И. Танкиев хьалхарча деношка денз дIаволалу дешарца дувзаденнача дешаех дола законаш кхолла. Комитета депутатий болх кхоллама тIаберзабе вIаштIехьадоал цун, дешарца дувзаденнача законий лоархIаме проекташ тIаэца кийчъеш. Парламенташта юкъера бувзамаш оттадеча даькъе а хьинаре къахьег цо. ТIеххьара цу лостамагIа дола вIашагIкхетар хилар 2009 шера Абхазе, президент Ю-Б. Евкуров хьалха волаш, цига бахача наха юкъе вар из…»
Из болх вай мехкахочо бир 2011-ча шерага кхаччалца. Цу юкъа РФ президента амарах цунна лу Iилман а хьехархочун а балха тIа доккхий толамаш дахарах «Российски Федераце лакхарча школан заслуженни болхло» яха цIи (2011). Цунна деннача паччахьалкхен совгIаташта юкъе я II-гIа лоархIам бола “Даьймехка хьалхашка карахдаьннарех» яха орден, «Профессионализм бахьан долаш» яха орден, дошо медали «2003 шера министр» яха цIи, сийлен грамоташ, уж дукха а я.
2009 шера, Парламентагара хержа, цо дакъа лаьцар ГIалгIай мехка халкъий съезде.
2012 шера денз, ГIалгIай паччахьалкхен университета профессор, 2017 шера денз математикан анализа кафедран кулгалхо волаш, хьавоагIа Танкиев. Карарча хана цо хьехаш болча студенташта юкъе а ба, кхоана Iилманхой а хинна дIаовтта тарлуш бола кагий нахи мехкарийи. Из дика хьахьекхар апрель бетта университете хиннача конференце. Цун тема яр «Уравненеш а хала задачаш а дара массаза цхьатарра доаца наькъаш» яхаш. Цига докладаш яьча Танкиева студенташа Халохоева Хаде, Чемборзова Миланас, Газдиева Марема, Шадиева Iашата математика хьехарца дувзаденна цIенхашта дешаш дийцар.
-Университета ректора Мартазановс шийна гонахьа гулбаьб болх бе ховш бола а ловш бола а нах, цунга хьежжа хул т1ехьале а, — йоах профессора.
Аюпа ИсмаIал ва ИГО (ингушское гениологическое общество) яхача ГIалгIай Республикан юкъарча организаце доакъашхо. Цун керте латт МагIалбика района Инаркъера хьехархо А. А. Картоева. ХIаьта 2006 шера из хьаеш вIашагIкхийттабар, Картоевайли Танкиевли совгIа, математик Мальсагов Уматгире Ахьмад, Гагиев Ахьмада Къурейш, Богатырёв Хьасана Руслан. Духхьал цхьан балхах лаьтта Iац сага вахар. Далла Iамал е, дезала эшачунга хьажа везаш хул. Уж шедар де а кхоаву хьинар дола вай мехкахо. 2012 шера параз кхоачашдеш, Хьажий-ЦIа ваха хиннав из. Цудухьа, цу хана денз, цох Аюпа ИсмаIал-Хьажа аьнна цIи яккхар дезагIа а нийсагIа а да. Шозза саг йоалаяь, дезалга хьожаш, цар йоакхо еш ва из. Хьалхарча сесага даь кхо воIи йоIи да цун. Уж кхийнаб, берригаш лакхара дешар дийша ба. ШоллагIа сесаг я Хамхоев Абукара Анжела. Цо даь кIаьнк-йиIиг да Танкиева. Iумари Асияи Магасе 6-ча классе дешаш ба.
Хьехархочун балха тIа волаш а, кхыча моттигашка къахьегаш а, Аюпа ИсмаIал-Хьажа хьавоагIа 43 шу даьннад. Цу юкъа цу сагагара доккха беркат даьннад къаманна а белггаларча наха а. 75 шу дизарца из даькъалавувца а, хIанз мо могаш волаш, из дуккхача хана вахар а ловргдар сона.

С. Арчаков.

№ 82-83 (12217-218), шоатта, 8 июнь, 2019 шу / суббота, 8 июня 2019 года

Вы можете разместить эту новость у себя в социальной сети

Доброго времени суток, уважаемый посетитель!

В комментариях категорически запрещено:

  1. Оскорблять чужое достоинство.
  2. Сеять и проявлять межнациональную или межрелигиозную рознь.
  3. Употреблять ненормативную лексику, мат.

За нарушение правил следует предупреждение или бан (зависит от нарушения). При публикации комментариев старайтесь, по мере возможности, придерживаться правил вайнахского этикета. Старайтесь не оскорблять других пользователей. Всегда помните о том, что каждый человек несет ответственность за свои слова перед Аллахом и законом России!

© 2007-2009
| Реклама | Ссылки | Партнеры