Главная Стартовой Избранное Карта Сообщение
Вы гость вход | регистрация 29 / 03 / 2024 Время Московское: 9745 Человек (а) в сети
 

«Со венав дунен чу нах дукха беза…» (Гагиев Гирихана вахарахи кхолламахи)

Оалаш да, саг цун хабарах а доацаш, г1улакхех мара вовзац аьле. Цхьа наггахьа мара нийслац в1аший тара бола нах. Ши – ший тайпара хул х1аране юхь, сибат, оамал, вахар, сакхетам, хьаькъал. Цудухьа нах а тайп-тайпара ба

. Цхьавар хул доаккхал дезаш, лоадам боацача х1амах а мимар деш. Х1аьта кхычоа-м эхь хетт ше хеставеш , ийвеш хилча. Из-м ше а т1ера хилац ший караг1дийна доккхий а хоза а г1улакхаш дувца. Баьрче а баьччал а дезар гарга дац цу тайпа сага. Из дац, сеца латта хий санна, цу сага вахар тийна а дижа а хилар. Из дикача х1амашта, г1улакхашта т1акхувш. Айхха ший мехка а къама а ший низ д1а мел кхоача хозаг1а, дикаг1а, пайданег1а мел дараш хьадеши лохаши. Цу тайпара саг г1ертац духхьал ше даьр, аьннар, мара нахага ца кхачийта, ца зийта, ца хазийта, цун дика мел дар, моллаг1чо а из даьдале а, нахаца юкъа хул. Укх дунен т1а мел дола х1ама хоза а мерза а хетт цун. Цу тайпара сага вахар азале доал. Цу наха хийра хул курали сонтали. Цар ц1ийх летад денали, эздели, яхьи. Иштта ала безам ба са айхьазал, кетарло йоацаш, айхха ший къама а мехка а ший вахар д1алуш воаллача Гагиев Аюпа Гириханах.

Со венав дунен чу
Нах дукха беза,
Сай ираз, сай беркат
Нахаца декъа,
Ц1аккха а ца гайтар
Сайгара эсал –
Доастамал ца гайтар –
Из да са декхар.

Укх ший «Со венав » яхача стихотворени муг1араша ше волчча тайпара Гирихан хьахьокх аьнна хетт сона. Шийга мел дола хоза х1ама нахаца декъаргда аз йоах поэта ший стихотворенеца. Наха товр хилча, цох ло1ам хулаш саг ва из. Цун укх лаьттара рузкъа- сагах хоза дош алар да.
Дуккханеша уйла йиц цу массе хана сабареи сатийнеи волча, в1алла а со аьнна ца хеташ, х1ара денна т1ате11а, хьинаре къахьегаш воаллача сага вахаре в1алла атта ца хина никъ болга, цунна караг1дийнараш къама а мехка а лоарх1аме г1улакхаш долгах, цо ше в1алла кхо ца варах, в1аьхий хила из ца г1ертарах, шийна цо рузкъа ца 1оадарах. Ший са а вахар а халкъа, мехка тахан а т1ехьа д1алуш из хиларах. Х1аьта цу хьаькъег1а йоазонхочо ший «Сердало» яхача стихотворене т1а иштта йоах:

Ма дукха сердло
1айнай са дег чу…
Из араяккха
Цхьан дийнахь мегча,
Хетт сона: сайранна
Кхы баьдлургьяцар,
Цхьаккхе а наькъахо
Наькъах варгвацар.

Сага вахаре ха йоаг1а, ше даьчун а де лийрх1ачох а мах беш, ший вахаре ше баьккха вахара мул, 1оадаь рузкъа- деррига сакхетама таразаца озаш, х1аьта Гирихана вахар а кхоллам а зийнначоа ховргда -кх, цо укх денен т1а 1оадаь рузкъа, лакхе ший стихотворене чу цо ма аллара, нахацара безами, сердали, й1овхалли мара йоацалга. Цудухьа цун кхоллам къаман вахаре бага а хинна д1аэттаб. Укх дунен т1а мел дола х1ама «зиза теха боал» хет поэта. Цун уйлаша дуккха дувц цох шийх а. Гирихана стихаш ешаш хилча М.Горьке Данко дагавох сона, Данко санна ший дега сердало наха д1аяла г1ерташ санна хетт сона вай турпалхо а.
Т1аккха хьожий вай миштта хиннай, х1ара денна ма хулла д1укхаг1а дика мел дар де т1акхувш, ший дега ц1ийца говзаме йоазонаш деш воаллача поэта вахара кхел?
Поэта вахара никъ атта хиннабац. Гагиев Гирихан ваьв 14-ча апреле 1945 шера. Хала ха хиннай из поэта дезала а г1алг1ай къама а.
Дагардаьча сахьатех б1арчча къамаш мехках даьхар. Цу 1азапа юкъе нийсбалар Гирихана дезал а, х1аьта цар дезала к1еззига аьттув боал Гирихана да, Аюб, 1944-шера фронтера ваьккха къаман т1ехьа 1овахийтача, Акмолинске дезалах из д1акхетарах. Цун в1ашт1ехьдоал заготконторе заготовитель волаш балха отта. Гирихана нана Бохтар-наькъан Зайпала Маржан, ший ц1ен-даьна нийсса х1ама хьадеш, цхьаккха тайпа белхех б1и ца къажаш, моцаллах к1ала ца буссийташ, кхаьбаб шоай дезал. Цига эзача халонех, Маржана ше дувцаш хиннад, кхалнаха а берашта а доккха дукъ т1алаттар, яхаш. Дезал кхабар духьа нахьараштар сулувдеш, телогрейкаш, фурашкаш тегаш, чемоданаш еш, тха оалхаш, цох барзкъаш деш, къахьийгад цо. Гагиев Гирихан дай эзди, шоай хьаьнала ц1енача балхах бахаш хиннаб. Цун тайпан истори тахкача дукха короргба к1оаргга хьаькъал долаш, тайп-тайпара говзалаш йоахкаш бола нах. Гирихана даь-да, Элберд, наха дарбаш деш, ц1ихеза саг хиннав. Дарба дара кхоачам боаццаше, кхыметтел к1албисача унахошта чоалхане операцеш еш, г1о-новкъостал деш хиннад цо. Гуш да Гирихана тайпан генеологически исторега хьежача, цо ший даьшкара дикаг1а дола дакъа а оамалаш а хьаиийца хинналга. Уйлашка художественни сурт оттаде, уж сомаяьха г1о деш хиннаб цун даи нанеи. Поэта даьна дика ховш хиннаб г1алг1ай багахбувцам. Цун ца йовзаш багахбувцама жанр хиннаяц. Д1аьхача 1ан сайренашка дезал гулалуш хиннаб даьна гонахьа. Багахбувцам т1ара х1амаш цхьа ший тайпара дувцаш хиннад цо: лаьрхх1а дикадар айдеш, ладувг1ачар теркам т1аозаш, х1аьта, во, эсала хетара 1ото1адеш, во оамалаш харцахьа йолга берашта д1ахайташ. Оаз лаьг1ъе езача лаьг1ъеш, берий дег чу дужаргдола дешаш лохаш, дувцаш хиннад цо хьайбаех, тамашийнача фаьлгах, Наьртий оамалаш, Цагенах дола дувцараш, г1алг1ай къаьнара турпала иллеш, кицаш, к1оанолгаш. Иштта кхыдола, багахбувцама т1ара х1амаш ховш хиннав из. Из даррига дувцаш хиннад Аюба ц1енача г1алг1ай меттаца. Метта говзал, цун к1оаргал гойта г1о деш йола поэтически ганз дика йовзаш, цох пайда эцаш хиннав из. Цудухьа цун меттаца дукха метафораш, дистараш, олицетворенеш хиннай.
Из сийлен ганз цо ший во1а т1ехьаг1о т1ехьленна йита а йитай.
Поэта ч1оаг1а сийду шийна вахара никъ хьехаш, нах безаши, вахар нахаца юкъа долаши вахалахь, яхаш, шийна хьехар деш хиннача ший даь. Иштта язду цо «Даде хаькъал» яхача стихотворене т1а:

Наха юкъе мара
Хозлац б1аргий бос.
Адам дукхаг1 мел да –
Дукхаг1 дегаг1оз…
Наьха дукхалено сердал хьакхол.
Массанеца валар
Цхьаь вахачул тол.

Мальсагов Абос яздечох, шоай белгало йоацаш яйнаяц уж «даьна гунахьа дезал гуллуш хинна 1ан сайренаш». [1.6.]
Цу хана лаьца хиннав хургвола поэт литературни «бонго» ала йиш я вай тахан. Х1аьта лакхе вай мел аьнначо вайна гойт, поэта литературни говзал к1ал бух боацаш хьа ца хинналга. Поэтически говзал к1оаргьяра, новкъостал деш дукха нах нийсбеннаб цун вахаре. Цо ше наха д1атийна дега ц1енал, безам, й1овхал цунна юха хьателараш а дукха нийсбелар цун вахаре. Гирихана даи, нанеи, лоалахо Амнати баьлча, из хиннай эрсий йо1 Галина Ивановна Макарова.
Реабилитаци яь 1957 шера денз шоашта мехка юхаберза бокъо елча, хьалхарча тоабаца 1957 шера Гагиевг1ар дезал Наьсаре ц1абоаг1а. Гирихан цу хана 12 шу даьнна хиннав. Наьсаре Гирихана д1ахо деш. Хьалхаг1а 8 шерарча школе, т1аккха Наьсарера №1 йолча юкъерча школе. Цига эрсий мотти литературеи хьехаш хиннай цунна Галина Ивановна Макарова. «Ший болх т1ехдика ховш хьехархо яр из» - оал цох поэта х1анз а. Эггара хьалха цунна гучадаьлар Гирихан литератураца безам болаш волга. Цо деша ваг1аш язъеш хинна стихаш, шийна дик-дикаг1а хетараш хьа а къестаеш, Наьсаре арадийннача «Ленина никъ» яхача районни газета редакце д1ателаш хиннай цо. Х1аьта уж стихаш кепатеха араяьннай 16 февраль бета 1964 шера. Цу хана «Ленина никъ» яхача газетий редактор хиннав Зангиев Микаьил. Из цецваьнна хиннав, хинна ваьннача поэта санна к1оарга чулоацам болаш, ший тайпара уж стихаш язьяь хиларах. Ше дешхьалхе а язьяь газета т1а кепатеха араялийтай цо уж. Уж хиннай поэта эггар хьалха кепатеха араяьнна стихаш. Цхьабакъда, хургдола хьазилг б1енара 1аьхад, яьхад вай даьша. Цунах тарра, долчох тоъам баь ца 1еш, хьастара духдувла хий санна, эргаювлаш хиннай хургволча поэта уйлаш, литературацара чам-безам. Массаза лаха, тахка г1ерташ хиларо дакъа лоацийт цунга Шолжа-г1алий т1а хиннача литературно-краеведчески олимпиаде. Цига цо Наьсарех язъяьча стихаша хьалхара моттиг яьккхар. Цу олимпиаде вайзар хургвола поэт Нохч-Г1алг1ай пединституте эрсий литература хьехаш хинача Верольский Юрий Борисовича. Цул т1ехьаг1а а, Гирихана пединституте дешаш а цун г1онча волаш хилар Верольский. Университет а литературни курсаш а толамца чакхъяьхар хургволча йоазонхочо. Цу шерашка Гирихана литературни кхоллама низ ч1оаг1лу. Айхха дувз цо ший вахар литератураца. Поэта ц1и хозаш я республике, Къулбаседа Кавказе, кхы д1ахо а.
Г1алг1ай къонача йоазонхоех литература дувцаш хиннача Симпозиумашка, совешанешка йоазонхой «деношка» массарел дукхаг1а дакъа лаьцарех ва Гагиев Гирихан. Масала, 1969 – 1975 шерашка цо дакъа лаьцад къонача йоазонхой Ерригасоюзне совещанешка. Гагиев Гирихан 1976 шера СССР йоазонхой Союзе д1аэц. Гагиев Гирихан дуккхаза хийржав Нохч-Г1алг1айчен а т1ехьаг1а – Г1алг1айчен а Йоазонхой Союза правленешка.
Поэт ва говзаме дош ч1оаг1а дезаш а, лоарха1ш а, цун сий деш а. Цу тайпара дешо нах дикача г1улакхашта оарцаг1боахалга, из вай халкъа дега ондало йолга, из боккхача лоарх1аме герз хилар дика гойташ я поэта дуккха стихаш. Кхетамца кхетаве г1ерт поэт курваьнна, 1овдала саг. Къаьстта дуккхача наьха дегашка йийшарех я «Г1алг1ай боалаш» (поэма), «Малав хьо хоза бац яхар», «Со венав дунен чу», «Новкъостий эсалал…», «Оаш гештделаш сонна». Царех я «Нах дика хилча…» яха стихотворени а:

Наха дика хилча
Дика хетар,
Кхетийла хьох новкъа
Йиза ведар.

Гагиев Гирихан 1976-г1ча шера йоазонхой Союзе д1аэц. Цо цхьатарра язду г1алг1ай а эрсий а меттала. Цун эггара хьалхара стихай сборник «Тополя в цвету» эрсий метала дар. Из кепатеха арадаьннад Шолжа-Г1алий т1а 1969 ча шера. Цул т1ехьаг1а дукха стихай сборникаш кепатеха арадийнад Гагиев Гирихана г1алг1ай а эрсий а металла. Уж да: «Боалашта зиза техад», «Вахара ц1ай», «От души», «Волшебная палочка», «Ловца», «Керттердар».
Гирихана стихаш ларде а ехкаш, дукха иллеш кхеллад вай композитораш а. Масала, «Наьсарен вальс», «Гучаяла», «Г1алг1айче».
Гирихана кхоллама тематика сунт тоханза, яьржа я. Цо язду берашта, Даьхех, 1аламах, наьнах, безамах. Укх дунен т1а сага мел эш хоза х1ама хестаду цо ший кхолламца.

Цун кхолламе лоарх1аме моттиг д1алоац таржамаш а. Поэта дикка караг1доал х1ара таржама керттера ма1ан, белгало, лоарх1ам ше болчча тайпара хьакхаба, оригинальность толха ца еш. Йоазонхочо таржам даь дукха стихаш я А.С.Пушкина, М.Ю.Лермонтава, А.А.Блока, К.Кулиева, А.Кешокова, А.Ахматова, И.Крылова, С.Михалкова, Ф.Шиллера, Г.Гейна. Къаьстта сборникаца арадаьннад цо Чилера поэта Пабло Неруда даь таржамаш. Гагиев Гирихана стихашта а таржамашта а боагг1а мах бу Ивановерча поэта Жуков Владимира, Москверча поэта Ваншенкин Константина, Украинера Драч Шана, Ростоверча – Рюмин Павелс, иштта дуккха кхычар а.
Шоай арг1а цар а Гирихана литературни кхоллама мах беш язду: «Гирихана поэзе д1айхача дийнахьа хьекха шийла мух санна я. Цун поэзе чоалхане йоацаш, х1аьта ший тайпара к1оаргал йолаш я. Дахари хургдари Гирихана йоазошка – овлаши бовхьаши. Х1аьта х1анзардар, цун га юзаеш, г1адж чакхдувлаш дар а. Камаьрша, догц1ена, дог-уйла дика долаш йолча цун поэзе в1ашкаувз Континенташ, адамаш. Дерригача дуненна хинна во, дерригача къамий бала чакхбоал цун дег чу г1олла. Ший поэзеца во мел долчун духьалъотт Гагиев Гирихан» - йоах Ленцов Владимира [4.131] Таржам. – Танкиева Л.Х.). Иштта ц1ихеза волча г1алмакхой поэта Кугультинов Давида къонача поэтий кхолламаш дувцаш лакха мах баьб Гагиев Гирихана поэзе. «Цун стихаш массе хана вошал кхайкадеш, доттаг1ала мазаш хотташ, наха юкъе дог-безам хулийтаргбар мара дувцаш яц. Гирихана керттера тема безам ба, къаьстта – нахацара безам» - яздаьд цо. [5.37]
Ц1ихеза болча г1алг1ай йоазонхоша а аьннад Гагиев Гирихана поэзех шоай дош. Массайолча ог1орахьа из хиннаваьнна поэт волга гучадоаккхаш да Чахкиев Саида ше Гирихана совг1ат луш яздаьлоацца дешаш. «Гагиеву Гириханут – поэту, который от Бога». [6.5] Дахкильгов Ибрах1има а цунна ловца баьккхаб. «Гирихан! Говзаме, дог ц1ена йолча хьа поэзех боккха пайда боал цун хьастага безаме кхайдачоа. Д1ахо бода никъ а даькъала хилба хьа [7.9] Плиев М-С. а аьннад ший деза дош Гирихана кхолламах: «Гирихан! 1а дукха къахьийгад вай литература дег1айоалаеш, хьакхеллай лергйоаца произведенеш. Маьрша вахалва хьо! Ираз, аьттув хилба хьа! Дала хьайна мел дезачох кхеволва хьо!».
«Ахкан д1йхача дийнахьа баь т1а боаллача шийлача хьасто хьогал д1айоаккхаш санна дог 1ободу Гирихана поэзе. Из аз духхьал сайгара яхаш дац, из хано бакъбаь х1ама да» - язду Угурчиев А-Г. [8.3.]
«Гагиев Гирихана поэзе шийна чухьа дувцача хьаман сурт-сибат хоза оттадеш, чулоацам к1оаргаболаш, тайжа додача хин цхьатарра в1ашт1ехьа йолха тарг1еш санна, тайжа ритм йолаш, ц1аьхха цаховш нийслуш санна хеталуш, цхьан оазаца нийслуш рифма а йолаш я», - яздяд Озиев Салмана а. [9.4.]
«Вайна массанена довз: маькх, зиза, боал, лаьтта, оалхазар яха а иштта кхы дукха а цхьалхане дешаш. Бакъда, Гагиев Гирихана ший произведенешта уж юкъе дихьача цхьа шоай тайпара оаз а, бос а, чам а хоалу царгара. Визза волча поэта маара в1ашт1ехьа далац из иштта хоза духьала доаладе», - йоах Хамхоев Вахас. [10.5.]
Хамхоев Вахага ладийг1ача, Гагиев Гирихан Гете аьннача бесса кердача заман оригинальни йоазонхо ва, х1ана аьлча, цо тахан оала дош да а да цхьа ший тайпара чам а бос а болаш, хьалха в1алла ца хезача, ца аьлча санна хеталуш.

Х1аьта Гагиев Гирихана ше иштта йоах шийх:
Поэт ва е вац – из хоадам бе
Пурам наха Лу аз…
Бакъда, бе
Къоалам боллац, сай
Б1аргашка хий
Кхехкаш ца хилча е дегах ц1ий
Ца хилча 1оухаш…

Ала йиш я, Гирихана йоазоний керттера белгало – нахаца къахетаме хилар. Мальсагов Абос ма аллара, «из я поэта берригача кхоллама лард». [11.130.]
Ший кхоллама беча теркама, беча маха, доахача ловцех мах бе ховш хул поэт ше а.
«Со дунен т1а мел вах хьона баркал оалаш хургва. Сона хьо ц1ихеза поэт хинна 1ац. Поэзе говзал караерзае сона г1о даь са хьехархо ва хьо», [13.4.] - яхаш яздаьд Гирихана Кайсын Кулиевга т1ехьаг1а. Шийна уллув лаьтта ший новкъостий хинна нах биц ца луш волга да из автор. Цу муг1араша юха а гойт вайна автор курал, сонтал йоацаш, шийна даь дика а во а довзаш волга.
Гирихана йоазоний гулламаш арадийнад Шолжа-Г1алий т1а, Наьсаре, Москве, Нальчике. Поэта йоазонаш кепаетташ арадийннад газеташка: «Сердало», «Ленина никъ», «Грозненский рабочий», «Голос чеченской республики», «Наьсарен оаз», «Университетский вестник», «Комсомольское племя», «Новости Грозного»; альманахашка: «Лоаман 1уйре», «Орга»; журналашка: «Литературни Г1алаг1айче», «Села1ад».
Иштта, Гирихана стихаш, поэмаш, берашта лаьрх1а дола йоазонаш арадийннад керттерча изданешка а: «Литературная Россия», «Современник» «Дружба народов», «Дон», «Октябрь», «Подъем», «Радуга», «Сын отечества», «Мурзилка», «Колобок», иштта кхы а.
Гагиев Гирихан дуккхача литературни премий лауреат хиннав, тайп-тайпарча грамотий да ва. Цул совг1а, воккха къахьегамхо ва из! Г1алг1ай культура, литература дег1адоаладеча къаьстта лоарх1аме дакъа лацарах Гагиев Гирихана 2000-ча шера енний, «Почетный гражданин города Назрань» яха сийлен ц1и. Гагиев Гирихан халкъа поэт ва. 2001-шера елар цун из сийлен ц1и.
2002-г1ча шера дерригача дунен Артийски комитетои, общественни лоарх1ам беш йолча Дунен ассамблеяси ч1оаг1а лоарх1аме йола сийлен дипломи, дошо майдалги елар, «Машара саг-2002» яха из сийлен ц1и хьожайир цун.
Машара саг! Ма ч1оаг1а к1оарга ма1ан долаши, ма ч1оаг1а Гагиев Гирихана шийна а цун кхоллама а гарга долаш дешаш да уж. Лакхаленга бодача наькъал а лакхаг1а саги дунен т1ара дог – безами лоарх1аш саг ва из. Шийна цо каралаьцача наькъа цох б1арловцанча ва ала йиш я вай.
Поэта вахара никъ 1алаьмате чоалхане хиннаб. Из гуш да вай лакхе хьоахадаьчох, х1аьта а ший нахацара, Даьхенцара, 1аламцара безам, морзал, тешам, дега к1аьдал ца йовш, вай ханага кхаьчав Гирихан. Г1алг1ай къама йоккха г1ортор хиннай цох. Ший вахара керттера дола хьисап цо сенах лоарх1 аьнна хаттара дича, сона хетарах, геттара дика а лоацца а цу хаттара жоп лургда цо ший цхьан стихотворенеца «Са рузкъа». Из стихотворении 1ойийшача вайна гучаваргва из ше ма варра.

Са рузкъа – нах ба.
Кхыдола рузкъа лехаш вац.
Наьха б1аргашка лувчаргвар со
Дийнахьеи буси…
Со воацаш бисаб, аьнна,
Наьха х1ама доврга дац,
Са-м деррига довргада,
Нах боацаш вусе.

Тахан вайна дика ховш да дуккхача наха поэта кхоллам безабалара, из к1оаргга цар дегашка бижийтара, духхьал цун технически говзалли, чулоацама к1оаргалли тоъаш ца хилар. Кхы а лоархамег1а дола, мишта, сенах хьахул ца ховш дола х1ама эш цу г1улакха. Х1аьта из х1ама-безам ба. Даьлацара безам, нахацара безам, дуненцара, 1аламацара безам. Из безам беце-са чудоаца дег1 санна бус из кхоллам. Х1аьта Гагиев Гирихана кхолламца из безам болаш ба. Цудухьа цун кхоллам г1оарол довнза дийна ба, наьха дегашка бужаш, б1аргех хий доаккхаш, бордаш делакъажийташ ба. Вахара фордо талг1еш тайп-тайпара кхихьай цун вахаре, цхьабкъда, ц1ена, сийрда х1ама массаза а коталонга кхаьчад вай поэт санна. В1алла а лакъаргбоаца хьаст хинна д1аэттаб Гагиев Гирихана кхоллам вай мехка а къама а. Ц1аккха лаьг1 ца луш, хи тоатолгаш удалда массаза цу хьастара кхы а д1ахо а.

Аспирантка ИнГУ
З.А. ЧЕМУРЗИЕВА

Вы можете разместить эту новость у себя в социальной сети

Доброго времени суток, уважаемый посетитель!

В комментариях категорически запрещено:

  1. Оскорблять чужое достоинство.
  2. Сеять и проявлять межнациональную или межрелигиозную рознь.
  3. Употреблять ненормативную лексику, мат.

За нарушение правил следует предупреждение или бан (зависит от нарушения). При публикации комментариев старайтесь, по мере возможности, придерживаться правил вайнахского этикета. Старайтесь не оскорблять других пользователей. Всегда помните о том, что каждый человек несет ответственность за свои слова перед Аллахом и законом России!

© 2007-2009
| Реклама | Ссылки | Партнеры